بحرانی به نام سد «ایلیسو»

داستان سد ایلیسو این روزها با حساسیت بیشتری مورد توجه ایران و عراق قرار گرفته است. ترکیه قصددارد سد ایلیسو را بر روی رود دجله بسازد و با این کار عملا از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند و تبعات زیست‌محیطی و تنش آفرینی بین کشورهای ترکیه با عراق و ایران ایجاد خواهد شد.
موضوع به آنجا بر می‌گردد که فکر اجرای طرحی به نام طرح آناتولی جنوب شرقی که به زبان ترکی استانبولی، Guneydogu Anadolu Projesi و به صورت خلاصه GAP (گاپ) خوانده می‌شود در بین مقامات ترکیه شکل گرفت. گاپ طرحی عمرانی است که بر پایه آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برقابی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد. دولت ترکیه برای اجرای کامل این طرح سی سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار پول در نظر گرفته است. در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و سرجمع ۱۹ نیروگاه برقابی ساخته خواهد شد. پس از تکمیل، این طرح قرار است حدود هفت میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و سالانه ۵۵ میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید کند. نخستین سازه بزرگی که در این طرح ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. گفته می‌شود سد آتاترک از لحاظ حجم کار ساختمانی پنجمین سد بزرگ جهان و از لحاظ تولید برق آبی نیز در دنیا سوم می‌باشد. سد آتاترک بزرگترین سد اروپا و ترکیه است.
اما چرا ترکیه به فکر این مجموعه سدها افتاد به آنجا مربوط می‌شود که رود دجله و فرات از ترکیه سر چشمه می‌گیرند. رود فرات از کوهستان‌های شرق آناتولی در کشور ترکیه سرچشمه گرفته و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج فارس روان است. این رود در مغرب کشور عراق و متشکل است از دو شعبه قره سو و مرادچای، که سرچشمه آنها نزدیک رود ارس در شرق آناتولی ترکیه است. موقعی که دو شعبه قره سو و مرادچای به هم می‌رسند، فرات به دجله نزدیک می‌شود، ولی مجدداً دجله متوجه جنوب شرقی شده و فرات به سمت مغرب مایل می‌شود و سپس در نزدیکی خلیج فارس به رود دجله می‌پیوندد. رود دجله نیز از دامنه جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده و به فرات می‌رسد و سرانجام هر دو به کارون می‌پیوندد که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج فارس سرازیر می‌شوند. اما متأسفانه ترکیه، با تفسیری خودمحور از اصل حاکمیت دولت‌ها مدعی است همان‌طور که منابع نفتی هر کشور متعلق به آن کشور است، منابع آبی هم که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، به این کشور تعلق دارند!
بر اساس این تفسیر خودمحورانه سد سازی بر روی رودخانه‌های ترکیه را بدون در نظر گرفتن حقابه کشورها دیگر متعلق به خود می‌داند.
خطر محیط‌‌زیستی
اهمیت این سدسازی برای ایران به این دلیل است که عملا محیط‌زیست کشور ایران را به خود وابسته کرده است.
دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو را ـ که بخشی از پروژه گاپ است ـ نهایی کند. احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه دارد، سبب خواهد شد از ورود همه 56 درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد، جلوگیری شود و فرایندهایی نظیر بیابان‌زایی و خشک‌سالی در عراق شدت یابد.
سد ایلیسو، یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه است که ساخت آن از سال 2006 شروع شد و در سال 2019 به پایان خواهد رسید. با توجه به مرزی بودن این سد در جنوب شرق ترکیه و احداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می‌شود و محیط‌زیست کشور ایران را نیز به خود وابسته کرده است. این در حالی است که کارشناسان معتقدند این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین‌المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق است که دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین‌المللی در حال ساخت آن است.
«دکتر اعظم الواش» مدیر محیط‌زیست وقت عراق پیش تر درباره تبعات این سدسازی برای کشورش در یادداشتی نوشت: «سد ایلیسو در نهایت منجر خواهد شد تا زمین‌های کشاورزی در عراق خشک شوند، بسیاری از کشاورزان و دامداران از گرسنگی بمیرند و تمدن چند هزار ساله عراق در میان رودان نابود شود».
ناگفته پیداست که تشدید فرایندهای مخرب زیست‌محیطی در کشور عراق با وجود تجربه یک دوره طولانی شیوع ریزگردهای عراقی که حیات انسانی در مناطق غرب و جنوب غرب ایران را با مشکل مواجه کرده بود، تا چه حد می‌تواند در افزایش خطر ریزگردها و تخریب محیط‌زیست ایران نیز مؤثر باشد.
در سال 1992 و با احداث سد آتاتورک بر روی رود فرات، شرایطی ایجاد شد که در کشور عراق، درگیری‌های قومی‌و قبیله‌ای بر سر آب شکل بگیرد، فرایند بیابان‌زایی افزایش یابد و ۶۷۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی قابلیت کشت خود را از دست بدهند. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله باد به سمت ایران منتقل و سال به سال به حجم آنها نیز افزوده شد.
اکنون نیز جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب ایران در شرایطی است که با احداث و نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، ‌در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگردها، شاهد افزایش هرچه بیشتر نا آرامی‌های زیست‌محیطی خواهد بود.
نگران‌کننده‌تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود، رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در اوضاع کنونی هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم باید منتظر مرگ قریب الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران ماند.
حساسیت‌های این موضوع سبب شده تا معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت‌ محیط‌زیست ایران از وزارت امور خارجه خواسته تا ترکیه را متقاعد سازد از طرح‌های خود برای احداث سدهای جدید دست بکشد. وی گفته احداث این سدها موجب خشک شدن مرداب‌ها و دریاچه‌ها در سمت ایران و عراق خواهد شد،. اما مقامات ترک از جمله معاون جنوب آسیای وزیر امور خارجه ترکیه با این انتقادات موافق نیستند و گفته‌اند همه اقدامات احتیاطی و هنجارهای زیست‌محیطی رعایت شده و این سدها به محیط‌زیست آسیبی نخواهد زد.
این در حالی است که کارشناسان محیط‌زیست در ایران نظر دیگری دارند و کاملاً نسبت به تبعات زیست‌محیطی این اقدام ترکیه هشدار می‌دهند. به‌گفته آنها اگر امکان توقف این فعالیت‌ها از طریق دیپلماسی فراهم نباشد، حتی کشورها ممکن است در آینده در آستانه جنگی جدید بر سر آب قرار بگیرند.
محمد درویش، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی‌سازمان محیط‌زیست در این باره می‌گوید‌: «ترکیه در حال بهره‌برداری از وضعیت سیاسی موجود نظیر ضعف دولت مرکزی عراق و جنگ داخلی در سوریه برای آغاز احداث 22 سد جدید به‌روی رودخانه‌های دجله و فرات است. اگر ترکیه موفق به احداث سد ایلیسو با ظرفیت 10.4 میلیارد مترمکعب در منطقه حسن کیف به‌روی رودخانه دجله شود، یک بحران آبی واقعی پدید خواهد آمد. «به‌بیان دیگر، 100 درصد از آب رودخانه فرات و 60 درصد از آب رودخانه دجله بند خواهد آمد و هیچ آبی به سوریه و عراق سرازیر نخواهد شد».
نگرانی برای هورالعظیم
یکی از نگرانی‌های ساخت این سد همانطور که مطرح شد‌، تاثیر منفی آن بر تالاب هورالعظیم است. خدیجه گلین مقدم، رئیس سابق دانشگاه فرهنگیان گیلان، پژوهشگر محیط‌زیست نیز در گفت و گویی درباره تاثیر ساخت سد ایلیسو بر تالاب هورالعظیم می‌گوید : با ایجاد سد ایلیسو دیگر امیدی به احیای هورالعظیم نخواهد بود. تمام تلاش‌هایی هم که اکنون رئیس سازمان محیط‌زیست خانم دکتر ابتکار برای احیای آن انجام می‌دهد و تا حدی هم موفق است، بی‌اثر خواهد شد. می‌دانید که هورالعظیم در جنوب کشور واقع شده است. اگر یادتان باشد تا همین چند سال پیش در این هور قایق حرکت می‌کرد. بسیاری از رزمندگان دفاع مقدس در این منطقه بر روی آب با دشمن جنگیدند.
این منطقه نیزار بوده که این پوشش گیاهی موجب می‌شد هوای جنوب تلطیف شود. اما طی دو سه سال گذشته هورالعظیم تبدیل شده به یکی از کانون‌های ریزگرد در جنوب کشور که نفس مردم اهواز را بریده است».
این کارشناس درباره اینکه چرا این اتفاق برای هورالعظیم افتاده، می‌گوید‌: «یکی از دلایل مهم آن سد آتاتورک است که ۲۵ سال قبل در ترکیه بر روی رود فرات بسته شده است. این سد باعث شده بیش از پنجاه درصد از آب سرشاخه‌های آن که در ترکیه مستقر است وارد رود فرات نشده و عراق هر روز بیابانی‌تر شده و بالطبع هورالعظیم هم خشک شده است. این ریزگردها امروز برای ایران دردسر شده و نفس مردم جنوب کشور را قطع کرده است. باز می‌دانید که منشا ریزگردهایی که وارد ایران می‌شود کمتر از بیست درصد آن مربوط به داخل خاک ایران است. بقیه آن مربوط به عراق، عربستان حتی صحرای آفریقاست.
با این تفاسیر وزارت امورخارجه و نمایندگان مجلس شورای اسلامی ‌و سازمان محیط‌زیست به کمک NGO‌های کشور امروز باید اقدامات محکم و عاجلی در خصوص جلوگیری از ساخت سد ایلیسو بر روی رود دجله در ترکیه انجام دهند و سازمان‌های جهانی را به میدان بیاورند تا جلوی ساخت سد ایلیسو گرفته شود. چنانچه سد ایلیسو بر روی رود دجله ساخته شود جنوب غرب آسیا و شرق اروپا با مشکلات شدید زیست محیطی روبرو خواهند شد.
گزارش : مهدی عباسپور