حسن حمزه در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی مینویسد؛ در پی حوادث ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و تشدید درگیریها در نوار غزه، نقش میانجیگرانه قطر در منطقه دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. این یادداشت تلاش میکند تا با بررسی پیشینه روابط قطر و حماس، تحولات اخیر در موضعگیری دیپلماتیک دوحه و دلایل چرخش محتاطانه این کشور در قبال بحران غزه، تصویری روشن از موازنهسازی پیشدستانه قطر در برابر تحولات آینده منطقه ارائه دهد.
قطر در دو دهه گذشته به عنوان یکی از مهمترین میانجیگران منطقهای ظهور کرده است. این کشور با اتخاذ رویکردی چندوجهی شامل دیپلماسی پیشگیرانه، میانجیگری ثالث و حمایت از راهحلهای چندجانبه، توانسته در حل و فصل منازعات پیچیده منطقهای نقشآفرینی کند. نمونه برجسته این میانجیگریها، توافق دوحه در سال ۲۰۲۰ میان طالبان و ایالات متحده است که به میزبانی قطر به امضا رسید. این کشور همچنین از سال ۲۰۱۳ با ایجاد دفتر سیاسی طالبان در دوحه، زمینه را برای گفتوگوهای صلح فراهم کرد.
تلاشهای میانجیگرانه قطر تنها محدود به افغانستان نبوده است. در بحران لیبی در سال ۲۰۲۲، دوحه با میزبانی گفتوگوهای طرفهای درگیر، نقش مهمی در جلوگیری از تشدید جنگ داخلی ایفا کرد. علاوه بر این، قطر در مذاکرات هستهای ایران نیز با میزبانی گفتوگوهای احیای برجام، تلاش کرد تا مواضع طرفین را به یکدیگر نزدیک کند.
پیشینه و زمینه روابط قطر و حماس
روابط قطر و حماس گرچه از سال ۲۰۰۶ و پس از پیروزی حماس در انتخابات قانونگذاری فلسطین آغاز شد، اما نقطه عطف این روابط به سال ۲۰۱۲ بازمیگردد. در این سال، دو رویداد مهم روابط دوحه – حماس را به مرحله جدیدی وارد کرد: نخست، سفر تاریخی شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، امیر وقت قطر به نوار غزه تحت کنترل حماس که نخستین سفر یک رهبر عرب به این منطقه از زمان به قدرت رسیدن حماس در سال ۲۰۰۷ محسوب میشد. دوم، میزبانی دوحه از دفتر سیاسی حماس که به پایگاه اصلی تصمیمگیری این جنبش در خارج از فلسطین تبدیل شد.
استقرار دفتر سیاسی حماس در دوحه نقش مهمی در ارتقای جایگاه منطقهای قطر ایفا کرد. این دفتر که میزبان رهبران ارشد حماس از جمله اسماعیل هنیه رئیس دفتر سیاسی و خالد مشعل رئیس حماس در خارج بود، به قطر امکان داد تا به عنوان میانجیگر در مناقشه فلسطین – اسرائیل نقشآفرینی کند. حضور این دفتر در دوحه همچنین به قطر اجازه داد تا از طریق کمیته بازسازی غزه که در همان سال ۲۰۱۲ تأسیس شد، نقش مؤثری در بازسازی غزه پس از جنگهای ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ ایفا کند.
با این حال، روابط قطر – حماس همواره با چالشهایی همراه بوده است. از یک سو، این روابط موجب انتقاد کشورهای غربی و متحدان منطقهای آنها شده و از سوی دیگر، قطر تلاش کرده تا با حفظ روابط محدود با اسرائیل، نقش میانجیگری خود را حفظ کند. این روابط به ویژه پس از حملات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ با چالشهای جدی مواجه شده است، به طوری که فشارهای آمریکا و اسرائیل بر قطر برای اعمال فشار بیشتر بر حماس افزایش یافته است.