ادامه از صفحه 1
همچنین، در دیدار علیاف از اسلامآباد، دو کشور توافق کردند که یک بسته مشترک سرمایهگذاری به ارزش ۲ میلیارد دلار برای تأمین مالی پروژههای تجاری مشترک راهاندازی کنند.
در کنار این مسائل اقتصادی، همکاریهای نظامی نیز بخش مهمی از همکاریهای سهجانبه را تشکیل میدهند. در این نشستها، کشورهای سهجانبه بر اهمیت برگزاری تمرینات نظامی مشترک و تقویت قابلیتهای دفاعی تأکید کردند و همچنین، امکان تولید تسلیحات مشترک را مورد بحث قرار دادند.
اما درباره روابط دوجانبه میان ترکیه و پاکستان باید گفت که دو کشور از زمان به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان در سال ۲۰۰۲ میلادی روابط دوجانبه خود را تقویت کردهاند. آقای اردوغان با تأکید بر نقش ترکیه در جهان اسلام، به تقویت همکاریهای اقتصادی و نظامی با پاکستان پرداخته است. از جمله این همکاریها میتوان به حمایت پاکستان از عملیاتهای نظامی ترکیه علیه گروههای کرد، آموزشهای نظامی مشترک و تولید کشتیهای جنگی اشاره کرد. علاوه بر این، در حوادث طبیعی مانند سیلابهای پاکستان در سال ۲۰۲۲ و زلزلههای ترکیه در سال ۲۰۲۳ میلادی، دو کشور بهطور مؤثر از یکدیگر حمایت کردهاند. روابط فرهنگی نیز با پخش سریالهای ترکیه ای در پاکستان و تقویت تعاملات اجتماعی میان دو ملت تقویت شده که این امر افزایش نفوذ فرهنگی ترکیه در پاکستان را باعث شده است. رسیدن به پاکستان و تکمیل محاصره ایران نیز همکاری با ترکمنستان و افغانستان را میطلبد. در ماه مه سال ۲۰۲۳ میلادی، رئیسجمهوری ترکمنستان، سردار بردیمحمداف، در کنفرانس منطقهای در عشقآباد بر اهمیت بالای دالان ترانزیتی لاپیس لازولی تأکید کرد. این کریدور، که در حال توسعه است و شامل مسیرهای حملونقل زمینی و اتصالهای دریایی از طریق دریای کاسپین به جمهوری آذربایجان است، از افغانستان شروع میشود و پس از عبور از ترکمنستان و جمهوری آذربایجان، کالاها به گرجستان، ترکیه و احتمالا اروپا منتقل میشوند. هدف اصلی این طرح توسعه صادرات، گسترش فرصتهای اقتصادی و بهبود زیرساختهای حملونقل برای کشورهای درگیر است. این طرح با سرمایهگذاری اولیه ۲ میلیارد دلار از سال ۲۰۱۸ آغاز شده و براساس برخی پیش بینیها قرار است ۸۰ درصد از کالاهایی که از آسیای جنوبی به اروپا منتقل میشوند را جابهجا کند. دالان لاپیس لازولی همچنین به عنوان یک مسیر ترانزیتی مهم برای کشورهای آسیای مرکزی و جنوب آسیا، به ویژه افغانستان، در نظر گرفته میشود. این طرح علاوه بر ایجاد فرصتهای اقتصادی، به بهبود روابط منطقهای و تقویت همکاریها در حوزه حملونقل کمک میکند. کشورهای مشارکتکننده، از جمله ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و افغانستان، با توجه به شرایط جدید سیاسی و اقتصادی در افغانستان پس از تسلط طالبان، همکاریهای خود را در زمینههای زیرساختی و کنترلی تقویت کردهاند. این مسیر ترانزیتی به طور ویژه بهعنوان یک گزینه جایگزین برای مسیرهای موجود، از جمله کریدور میانه، با توجه به تحریمها علیه روسیه و جنگ در اوکراین اهمیت بیشتری پیدا کرده است. همچنین، با گسترش این کریدور به پاکستان و هند، فرصتهای اقتصادی و امنیتی جدیدی برای کشورهای درگیر فراهم خواهد شد.
علاوه بر این، در سپتامبر سال ۲۰۲۴ میلادی، بخشی از پروژه خط لوله گاز ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند (TAPI) در مرز ترکمنستان و افغانستان افتتاح شد. این خط لوله به دنبال تغییر شکل دادن به چشمانداز انرژی در آسیای مرکزی و جنوبی است، اگرچه باید اشاره کرد که با چالشهای زیادی روبهروست. دلیل اصلی تأخیر در این طرح، بیثباتی سیاسی در منطقه، وضعیت جنگی در افغانستان و تنشهای فزاینده بین کابل و اسلامآباد به دلیل فعالیتهای تروریستی در مرز مشترک این دو کشور است. درحالی که عشق آباد به پیشبرد آن ادامه میدهد، اما رقابتهای میاندولتی و وضعیت امنیتی در افغانستان آینده نامشخصی برای این خط لوله به همراه دارد.
با توجه به ضعف روسیه در اثر جنگ اوکراین و تغییرات اخیر در قفقاز، باید آماده هرگونه احتمال در رابطه با زنگزور بود. این تحولات نه تنها برای ارمنستان و روسیه بلکه برای کشورهای دیگر نظیر ایران، گرجستان و حتی چین و اتحادیه اروپا اهمیت دارد، زیرا هرگونه تغییر در وضعیت این دالان میتواند تأثیرات بزرگی بر سیاستهای منطقهای و جهانی داشته باشد. از سوی دیگر، روسیه به دنبال باز کردن این مسیرها برای تقویت تجارت شمال – جنوب با ایران و تقویت نفوذ خود در جمهوری آذربایجان است که به باکو برای دور زدن تحریمها و راه به خارج نیاز دارد. همچنین، ترکیه و کشورهای غربی نیز به دنبال گسترش تجارت شرقی – غربی و کاهش وابستگی به ایران هستند. باید در نظر داشت که دالان زنگزور برای ترکیه میتواند بسیار مهم باشد. علاوه بر ارتباط با روسیه، از این راه آنکارا خواهد توانست تا به آسیای میانه و از آنجا به چین متصل شود که باعث تقویت مسیری موازی با راهکار کمربند و جادهای میشود که از کشورمان میگذرد. همچنین، با باز شدن این مسیر ترکیه بهدنبال تقویت هرچه بیشتر روابط با پاکستان از راه تقویت دالان لاپیس لازولی افغانستان خواهد بود تا بدین ترتیب بتواند ایران را دور زده و عملا آن را تحت محاصره نفوذ خود قرار دهد.
عراق
اما بخش دیگر این حرکت در غرب کشورمان اتفاق میافتد. ترکیه به طور جدی در تلاش است تا از راه عراق به خلیج فارس متصل شود. در سالهای اخیر، عراق و ترکیه به دنبال بازنگری و تحکیم روابط خود در مواجهه با تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه هستند. این دو کشور با وجود چالشهای تاریخی و سیاسی، بهویژه در زمینه مسائل مربوط به کردها و امنیت مرزی، در تلاش هستند تا روابط خود را در حوزههای اقتصادی، امنیتی و انرژی تقویت کنند. این تقویت روابط میتواند به نفع هر دو کشور باشد، بهویژه در شرایطی که هر دو آنها با تهدیدات امنیتی و اقتصادی از سوی بازیگران منطقهای و جهانی روبهرو هستند. حتی نباید احتمال همکاری میان آنکارا و واشنگتن برای مقابله با نفوذ ایران را رد کرد.
یکی از نکات برجسته در این رابطه، همکاریهای اقتصادی و تجاری است که میان بغداد و آنکارا در حال گسترش است. ترکیه بهعنوان یکی از بزرگترین شرکای تجاری عراق و یک شریک کلیدی در طرحهای زیرساختی این کشور، بهویژه در زمینه حمل و نقل و انرژی، در حال ایفای نقشی حیاتی است. در عین حال، عراق به عنوان یک کشور با منابع نفتی عظیم، اهمیت راهبردی زیادی برای ترکیه دارد، زیرا این کشور میتواند از منابع انرژی برای تقویت اقتصاد خود بهرهبرداری کند. علاوه بر این، مسائل آب و منابع آبی به یکی دیگر از حوزههای حساس در روابط دو کشور تبدیل شده است. ترکیه با کنترل منابع آبی در شمال عراق، به ویژه در رودخانههای دجله و فرات، نقش کلیدی در تامین منابع آب ایفا میکند. این موضوع، بهویژه در سالهای اخیر که کمبود آب به یک مشکل جدی برای عراق تبدیل شده، افزایش تعاملات دو کشور در زمینه مدیریت منابع آبی را موجب شده است. بزرگترین پروژه زیربنایی تاریخ عراق، بندر بزرگ فاو در خلیج فارس که به منظور حل چالشهای حمل و نقل و تجاری طراحی شده است را هم باید در داخل این تصویر نگاه کرد. جاده توسعه، این بندر را به مرز ترکیه متصل میکند و سپس به اروپا میرسد که همچنین باعث کنار رفتن طرح دالان اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا (IMEC) خواهد شد که قصد داشت تا عادی سازی میان عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی را تقویت بخشد. هدف طرح جاده توسعه ایجاد یک دالان جادهای و ریلی پیوسته بین بصره و لندن است که پیشبینی میشود مرحله اول آن تا سال ۲۰۲۸ به اتمام برسد. اگرچه هزینه پروژه ۱۷ میلیارد دلار اعلام شده، اما به احتمال زیاد بیش از ۲۴ میلیارد دلار خواهد بود. سرمایهگذاری اخیر لندن در عراق به مبلغ ۱۵ میلیارد دلار و همچنین احتمال افزایش هرچه بیش تر نفوذ بریتانیا در غرب آسیا برای کمک به ایالات متحده را هم باید در این تصویر تفسیر کرد. جاده توسعه با مزایای چشمگیر خود از نظر سرعت و ظرفیت حمل و نقل همچنین میتواند دیگر رقبای ترکیه در دالان هند – خاورمیانه – اروپا را میتواند به کنار بزند. این مسیر حتی نسبت به کانال سوئز هم میتواند ۱۰ روز به سرعت انتقال کالا کمک کند. همچنین، از آنجا که عراق تنها کشور خارج از اتحادیه گمرکی اروپا در این مسیر است، مزایای اداری و کاهش هزینهها از دیگر ویژگیهای این پروژه است. در این راستا، ترکیه و عراق به شدت به یکدیگر وابسته شدهاند و عراق به منظور حمایت از نگرانیهای امنیتی ترکیه، از جمله اعلام گروه پ ک ک به عنوان سازمان تروریستی، اقداماتی را انجام داده است. این طرح همچنین انگیزهای برای حل اختلافات نفتی میان بغداد و اربیل فراهم میآورد. به دور از رفتارهای هیجانی، باید به دقت تصویر بزرگ تر در پشت تحرکات ژئوپلیتیکی را زیر نظر داشت. طرح ریزی و ارائه الگوهای جایگزین میتواند به افزایش نقش و نفوذ کشورمان در آسیای مرکزی، قفقاز و عراق کمک کند. در این زمینه، به نظر میرسد باید بهدنبال طرحهای جامع و ایجاد الگوهای همکاری، به جای طرحهای پراکنده و نقطه ای، بود که بتواند در بلند مدت از منافع ایران دفاع کند. همچنین، مطالعه فرصتهای جدید و البته فراهمسازی بستر همکاری، حتی با رقبا، میتواند از تبدیل رقابت به دشمنی جلوگیری کند و شرایط برد – برد با هدف تامین ثبات را فراهم آورد.