بحران فرانسه؛ منازعۀ حق آزادی بیان و احترام به مقدسات؟

۱ - طی چند سال اخیر، کاریکاتورهای تحریک ­آمیز هفته­ نامه شارلی اِبدو، با کنایه ­های نیشدار و هجوآلود نسبت به شخصیت­ها و عقاید دین اسلام، هم موجب اعتراضات مدنی مسلمانان فرانسه و سایر کشورها و هم واکنش­های تروریستی مسلّحینی با شعارهای اسلامی شده است. از وقتی که ماکرون تهاجمات را «تروریسم اسلامی» نامید، انزجار مسلمانان فرانسه و حملات خونین افراطیّون افزایش یافت. علاوه بر کُشت و کُشتاری که تاکنون ادامه داشته، مواضع دولت فرانسه به تنش­های داخلی افزوده و حتی باعث کدورت دیپلماتیک فرانسه با برخی کشورهای اسلامی شده است. مسلمانان مقیم فرانسه می­گویند مقدسات نباید مضامین کاریکاتورها گردند زیرا مصداق کُفر و هتک حرمت مقدسات است. مقامات فرانسوی و مدافعین شارلی ابدو میگویند اینها محدود ساختن آزادی مطبوعات است ولی آزادی بیان و سکولاریسم ارزش­های اساسی و غیرقابل­عدول مملکت فرانسه هستند و باید از آنها محافظت کنیم. آیا در بحران فرانسه با تعارض آشتی­ ناپذیر «حق آزادی بیان» و «احترام به حریم مقدسات» مواجه هستیم؟ این سؤال را مورد بررسی قرار می­دهیم.
۲- شارلی اِبدو (Charlie Hedbo)، به معنای هفته­نامه شارلی، نشریه­ای فکاهی است که خط مشئ خود را ضد نژاد­پرستی و ضد مذهب اعلام کرده است. بعد از انتشار معدودی کاریکاتور کنایه­دار و اغلب تحریک­آمیز، در چند سال اخیر مورد حملات خونین از جانب مهاجمینی که شعار اسلامی سر داده­اند  قرار گرفته است. در ۷ ژانویۀ ۲۰۱۵ حمله‌ای مسلحانه و مرگ‌بار به دفتر مجله رخ داد. در این حمله ۱۲ نفر کشته شدند که چهار نفر از کاریکاتوریست‌های مطرح فرانسوی از جمله سردبیر هفته‌نامه نیز در میان قربانیان بودند. پلیس اعلام کرد مهاجمان که دو نفر بودند، هنگام خروج فریاد می‌زدند: «الله اکبر»، انتقام پیامبر را گرفتیم. در واکنش به کاریکاتورهای دیگر، حملات نیز تاکنون ادامه یافته است. در 16 اکتبر 2020 عده‌ای با سر دادن شعار اسلامی، یک معلم تاریخ را که در کلاس درس کاریکاتوری از شارلی ابدو را نشان داده بود، فجیعانه به قتل رساندند. در ۲۹ اکتبر نیز مهاجمی با چاقو در نزدیکی کلیسایی در شهر نیس سه نفر را کشت و چند نفر را زخمی کرد. این بحران در فرانسه روز به روز بالا گرفته و معلوم نیست به کجا انجامد. همگی حملات فوق به دلایل زیر محکوم و نادرست هستند. اولاً باعث ایجاد برداشت منفی از چهره اسلام در جهان می­شود. بهانۀ طبیعی برای مسئولین کشور فرانسه جهت محدود ساختن حقوق مدنی مسلمانان آن کشور فراهم می­­آورد. موجب سمپاتی و حمایت مردم غیرمسلمان، رسانه­ ها و دولت فرانسه و نیز ناظرین بین­ المللی با نشریه شارلی ابدو و خط مشئ آن می­گردد. و آخر اینکه کج­روی­های شارلی ابدو مستحق مجازات ترور و قتل نیست. مقامات فرانسوی­ در دفاع از شارلی ابدو به حق آزادی بیان استناد می­کنند. موضوع آزادی بیان در مادّه ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر مطرح شده است. مفهوم آزادی بیان در این مادّه را بایستی به دو وجه مهمّ «آزادی بیان عقاید» و «آزادی ابراز نظر، به هر شیوه و رسانه­ای» تفکیک کنیم که در متون فارسی به این دو موردِ ذاتاً متفاوت، تک اصطلاحِ آزادی بیان اطلاق می­شود. این ساده ­سازی می­تواند موجب فهم و تحلیلِ اشتباه از موضوع گردد. در وجه اوّل، بیان آزادانۀ حقایق و نقد عقاید مطرح است، ولی دوّمین وجه، ناظر بر انتخاب هر رسانه­ای برای ابراز هر ایده و نظر است. در ادامه استدلال می­کنیم هیچ دو مفهوم از آزادی بیان، خط مشئ شارلی ابدو را توجیه نمی­کند.
۳- تحلیل­های فراوانی از این پدیدۀ عقیدتی – اجتماعی بر مبنای الگوهای حقوقیِ حق آزادی بیان و حرمت حریم مقدسات در رسانه ­ها به عمل آمده و مواضع مختلفی اتخاذ شده است. در سطور زیر استدلال می­کنیم تعارضات مابین
(الف) حق آزادی بیان و آزادی مطبوعات، و
(ب) مقدسات دینی و غیردینی که چه در قالب عقاید و چه در جایگاه تعلقات عاطفی، در اذهان معتقدین بسیاری قرار دارند،

از حساسیّتی برخوردار است که صرفاً بر حسب «الگوهای حقوقی» قابل حل نیست. زیرا تحریک و به سخره گرفتن مقدسات، باعث «جراحات ذهنی و روحیِ» مؤمنین احساسی می­شود که ممکن است آنها را لاجرم به گروه­های افراطی پیوند بزند. بینش مقامات فرانسوی موضوع جراحات ذهنی و روحی را مورد غفلت قرار می­دهد. موضوع دیگر این است که اگر آزادی بیان ارزش تلقّی می­شود در اصل برای این است که زمینه و امکانات برای «بیان حقایق» و «نقد عقاید» چه در عرصه نظری و چه در حوزه­ های ارزشی، هم مجاز و هم فراهم گردد. تمسخر و دست انداختن اشخاص و اعتقادات دینی، نه ادلّه­ ای را مورد تحلیل نقّادانه قرار می­دهد و نه دریچه­ای برای وصول و ایضاح حقیقت می­گشاید. اگر نقدی بر یک باور دینی – با دامنه عمل اجتماعی – وجود دارد، جایش کاریکاتور نیست و حق آزادی بیان نیز آنرا موجّه جلوه نمی­کند. بلکه جایش حوزه گفتمان نظری است تا آموزه­های فوق مورد نقد­ و مباحثه قرار گیرد و – به­ جای انزجار و انتقام – به نتایج اصلاحی در عقاید و ارزش­ها منجر شود. به­ عبارت دیگر، حق آزادی بیانِ عقاید و حقایق، قادر به حمایت از اقدامات شارلی ابدو نیست. البته بر این واقعیت واقف هستیم که برخی اَشکال هنری از قبیل نقاشی­های دیواری یا کاریکاتورهای کنایه­ آمیز در مقاطع تاریخی کشورهای مختلف، برای اعتراض به فضای بسته یا قوانین سیاسی، فراوان مورد استفاده قرار گرفته و تأثیر خود را برجای نهاده­اند. این شرایط در مورد شارلی ابدو ابداً صدق نمی­کند. بنابراین، مدافعین شارلی ابدو تنها می­توانند به مقولۀ «آزادیِ بیان ایده ­ها با هر رسانه­ای» که در مادّه ۱۹ اعلامیه قید شده، توسّل جویند که به نظر می­رسد منظور مقامات فرانسوی نیز این قسمت از مادّه ۱۹ است. همانطور‌که در تفسیر این مادّه، مطرح شده، آزادی مندرج در آن، مقیّد به رعایت برخی محدودیّت­هاست که رعایت سلامت و آرامش عمومی جامعه از جمله آنهاست. نوشتجات یا کاریکاتورهای تحریک ­آمیز و متلک­گون ه­ای که سر به سرِ بخشی از جامعه یا عقاید دینی یا غیردینی می­گذارند، نه تنها مورد هدف و تأکیدِ فلسفه و نَفس آزادی بیان نیستند بلکه به سپهر گفتمانی عموم جامعه لطمه می­زنند. مواجهه و منازعۀ عقاید مخالف، نیازمند فضایی غیرهیجانی و به دور از عواطف منفیِ انزجار، تنفّر و انتقام است. حتی اگر از منظر آزادیِ شیوه و انتخاب رسانه، به شارلی ابدو بنگریم ملاحظه می­کنیم که این نشریه به سپهر گفتگو، لطمات فراوانی زده است و کمک فراوانی کرده تا فضای ادلّه ­محورِ گفتگو، جایش را به تحریک احساسات منفی، ایجاد انزجار، تصمیم به انتقام و در نهایت کُشت و کُشتار دهد. کاریکاتوریست­های شارلی ابدو دنبال چه هستند؟ شاید خود را مجاهدین جبهه مبارزه برای آزادی بیان می­پندارند. اگر قصد انتقاد از روابط طارق رمضان (پژوهشگر اسلام شناس سوئیسی) را داشتید، آن موقع که هنوز اتهامی هم ثابت نشده بود، چرا پای ارکان شریعت اسلام را آنهم به شیوه هرزه­ نگاری وسط کشیدید؟ طارق رمضان چه ارتباطی با مبانی اعتقادی اسلام دارد؟ قطعاً می­توانستید پیش­ بینی کنید با نفرت و واکنش خشون ت­آمیز مسلمانان و در نتیجه اختلال در جامعه مواجه می­شوید. در کلّ، شارلی ابدو باعث تفرقه شده و به حل ناپذیری اختلاف نظرات دامن زده است. جامعه فرانسه شدیداً نیازمند فضایی مسالمت­آمیز برای تفاهم بین مسلمانان و دولتش است و در شرایط کنونی تلاش بسیاری برای ترمیم اوضاع لازم است.
۴- حال با توجه به احتمال افزایش مواجهه ارزش‌های دولت فرانسه و مسلمانان مقیم، فرانسویان چه باید بکنند؟ مسلمانان فرانسه ضمن انفصال کامل خود از افراطیّون، مقامات و مردم فرانسه را متقاعد کنند جریانات تروریستی یا سیاسی به نام اسلام ارتباطی به اعتقاد آنان که ماهیتاً سیر و سلوک معنوی است، ندارد. از طرف دیگر، اطلاق تروریسم اسلامی هیچ دردی را دوا نمی­کند. نخست باید شارلی ابدو کاریکاتورهای تحریک­ آمیز را متوقف و آنرا اعلام کند. همزمان بایستی کمیته­ای متشکل از جامعه­ شناسان، رهبران مسلمانان و نمایندگانی از نهادهای امنیتی و دولت فرانسه تشکیل شود تا ضمن ترمیم روابط و روحیّات قربانیان فرانسوی و مسلمانان مقیم، برای آرامش و گفتگو اقدام کنند.

*استاد دانشگاه
 https://un.org/en/universal-declaration-human-rights   
 Freedom of Speech  
 Freedom of Expression 
https://equalityhumanrights.com/en