انتخابات تناسبی: افزایش انگیزه های رقابت با قاعده مندی جناح های سیاسی

نظام تناسبی در کلانشهرها انگیزه حضور و رقابت جریان‌های سیاسی مختلف و حامیان آن‌ها را افزایش داده و سبب افزایش کارآمدی مجلس می شود. نمایندگان مجلس یازدهم پس از کش و قوس های فراوان اجرای انتخابات تناسبی در تهران را به تصویب رساندند تا برای اولین بار انتخابات پایتخت به این شیوه برگزار گردد. البته این طرح برای نهایی شدن باید تایید شورای نگهبان را هم دریافت کند.
 
یکی از انواع نظام‌های انتخاباتی در کشورهای چندحزبی انتخابات تناسبی است که بر اساس آن هر حزب به نسبت تعداد آرایی که کسب می‌کند در مجلس صاحب کرسی می‌شود. این شیوه در مقابل نظام اکثریتی قرار می گیرد که به موجب آن حائزین نصف به علاوه یک، همه کرسی‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. یکی از مشکلات نظام اکثریتی در حوزه‌های تک‌نماینده ایجاد «کرسی‌های امن» است. ممکن است در برخی از حوزه‌ها یکی از احزاب آنقدر محبوب باشد که دیگر احزاب عملاً شانسی برای پیروزی نداشته باشند و رقابتی شکل نگیرد؛ اما در نظام انتخاباتی تناسبی همه کرسی‌ها رقابتی هستند چون حتی احزاب اقلیت هم حائز شانس تصاحب حداقل یک کرسی هستند. 
به این ترتیب نظام تناسبی، مبتنی بر ارائه فهرست از طرف احزاب  است و انتخابات نیز تنها در یک مرحله انجام می‌شود؛ لذا هر حزب یا جناحی می‌تواند در عین شکست در صحنه انتخابات، صاحب کرسی نمایندگی شود؛ بنابراین در این نظام‌ها باید کرسی‌ها را بین نامزدها تقسیم کرد.
از مهم‌ترین امتیازات نظام انتخاباتی تناسبی آن است که مانع از حاکمیت حزب و یا گروه خاصی بر جامعه می‌شود. علاوه بر آن، جناح‌های مختلف به خوبی جایگاه خود را به نسبت مقبولیتی که نزد افکار عمومی دارند، در نهادهای کشور می‌یابند. این انتخابات از نظر طرفدارانش بهترین راه احترام به آرا و افکار عمومی تلقی می‌شود.
بر خلاف نظام اکثریتی، که در آن تنها احزاب بزرگ و قدرتمند می‌توانند به قدرت برسند، انتخابات تناسبی به احزاب و گروه‌های کوچک نیز این امکان را می‌دهد تا به تناسب آرای خود، در قدرت سهیم باشند؛ بنابراین با تحقق انتخابات تناسبی سهم جریان‌های سیاسی مختلف تا حد بالایی امکان پذیر می شود و  و تک‌صدایی رخ نمی‌دهد، از هر فهرست نمایندگان برجسته‌ و باسابقه‌ای که بیشترین رأی را کسب‌ کرده‌اند راهی مجلس شده و کارآمدی مجلس افزایش می‌یابد؛ چرا که با توجه به رقابت فهرست‌ها به جای افراد، تحزب و هماهنگی داوطلبان فهرست‌ها افزایش یافته و دیگر شاهد ائتلاف‌های آسیب پذیر و مصلحتی نخواهیم بود.
مهمترین اصل در تکوین نمایندگی تناسبی اصل رعایت عدالت در تسهیم کرسی‌ها بین احزاب بوده‌است و تعجبی ندارد که نمایندگی تناسبی از این حیث عملکرد بسیار موفق‌تری نسبت به همتایانش دارد؛ از این رو انتخابات تناسبی به تعبیری به عدالت نزدیک‌تر است و مانع از ائتلاف‌های سیاسی بی‌پایه و اساس بین گروه‌ها و احزاب سیاسی می‌گردد. به ویژه این امکان وجود دارد که در انتخابات اکثریتی دو مرحله‌ای، بسیاری از ائتلاف‌هایی که در آستانه‌ی دومین مرحله‌ی انتخابات صورت می پذیرد، در فردای پیروزی از هم بپاشد و دولت اکثریت را با بحران جدی مواجه می کند.
 از دیگر مزایای انتخابات تناسبی آن است که برخلاف انتخابات اکثریتی با حوزه‌ی تک‌کرسی، از منطقه‌گرایی و جزئی‌نگری احزاب و نمایندگان می‌کاهد و احزاب را وا می‌دارد به مسائل مهم ملی بپردازند.
به نظر می رسد در حوزه های انتخابیه غیر از کلان شهرها امکان برگزاری انتخابات تناسبی به دلیل رقابت بر سر دو یا چند کرسی ممکن نیست؛ چرا که در چنین نظامی، حوزه‌های انتخاباتی باید به اندازه کافی وسیع و پرجمعیت باشد تا در هر حوزه لااقل ۴ تا ۵ نفر برای انتخاب شدن لازم باشد. با تناسبی شدن انتخابات مجلس در کلان شهرها، این امکان فراهم می شود که نماینده جریان رقیب که لیست آنها حداکثر رای را کسب نکرده در مجلس حضور یابد؛ این در حالی است که تا قبل از آن هر لیستی بیشترین رای را بیاورد تمام کرسی آن شهر به آن لیست اختصاص پیدا می کرد؛ در صورتی که عقلانی تر این است که هر فردی که در لیست جریانی بیشترین رای را کسب کند در تقسیم بندی کرسی های اختصاصی به لیست ها امکان نمایندگی مردم در مجلس را پیدا می کند.
منویات رهبری در رابطه با انتخابات نیز بر چهار اصل مشارکت، رقابت، سلامت و امنیت تاکید داشت که انتخابات تناسبی می تواند به اصل مشارکت و رقابت مورد نظر ایشان جامه عمل بپوشاند و منجر به رقابت و مشارکت جریان های سیاسی برای کسب کرسی در مجلس شود.
البته ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که اگر انتخابات تناسبی با فرهنگ واقعی حزب‌گرایی صحیح همراه نباشد و به درستی اجرا نشود، باعث تشدید گروه‌گرایی در کشور می شود؛ که این امر خود به عنوان‌یک مشکل اساسی در این نظام نقش آفرینی می‌کند.
 در نهایت با توجه به تأثیرات منفی احتمالی استمرار وضعیت اقتصادی نابسامان موجود و فاصله ایجادشده میان بخشی از مردم با دو جریان سیاسی اصلی، انتخابات آینده مجلس شورای اسلامی می بایست با تمهیدات مستحکم تری پیش رود؛ لذا در صورت وجود اراده لازم در مجلس شورای اسلامی برای پیشبرد اصلاحات مورد بحث در قانون انتخابات مجلس می‌توان انتظار تغییرات مثبت با تطبیق تدریجی مردم و جریان‌های سیاسی با قانون جدید را داشت.