ايران-پرتغال؛ ديالكتيك غم و شادي

هویت ایرانی، روایتی است که فوتبال امروز ایران، به آن  معنایی پویا بخشیده است. تلاشی دائمی  و مبتنی بر اخلاق و احترام به دیگری در هماوردی قهرمانان ایرانی با نمایندگان ورزش های دیگر نقاط جهان. قهرمانان ایرانی نشان داده اند که با تمام  توان خود در ورزش های مدرنی چون فوتبال و والیبال سعی می کنند به نتیجه ای در خور احترام دست یابند. بخشی قابل توجه از اوج های شادمانی جمعی و  عمومی  مردم ایران در چند دهه اخیر حاصل تلاش این قهرمانان مردمی و سخت کوش بوده است که پیروزی را رهاورد خود برای ملتی مهربان و کهن ساخته اند. پویایی این روایت از هویت ایرانی،  تنها در ظهور تجربه ای زنده از شادمانی و همصدایی در میان تمام  اقوام ایرانی و گروه های اجتماعی از زن و  مرد متجلی نمی شود، آنچه به  وجود آورنده رنگین کمانی از هویت های متصل اقوام و گروه های اجتماعی در ایران است. بلکه از سوی دیگر، به   واقع فوتبال یکی از بهترین مثال ها برای پویایی و سیالی هویت است که هرگز دچار انجماد وسکون  نمی شود و می کوشد خود را نو، سرزنده و پویا نگه دارد.  فوتبال، روایت های نو به نو  خلق می کند، و نشان می دهد که هیچ برتری ابدی نیست، همان گونه که هیچ  ناکامی و شکستی. از شکست پیروزی خلق می شود و گاه از پیروزی شکست. در اینجا نه ایستایی که سخت کوشی و تلاشی بزرگ و سخت است که تصویری پر ابهت از هویت و روایتی شکوهمند از هویت ملی خلق می کند. اما خصلت دمکراتیک فوتبال هرگز تمام بردها را از آن یک ملت نمی سازد و همواره رقابتی که از سخت کوشی مایه می برد قهرمانی ها و پیروزی ها را میان ملت ها تقسیم می کند. از این رو می  توان گفت، روایت تاریخ هیچ  جامعه ای یکسره حماسی و دربردارنده پیروزی یا یکسره شکست و دربردارنده اندوه نیست. نکته شگرف درباره فوتبال آن است که همه آنچه را تاریخ در سیمای دوره های تلخ و شیرین در برابر ما در زمانی طولانی و در طول سده ها به تصویر می کشد، فوتبال در نود دقیقه از لحظاتی حماسی یا تراژیک ظاهر می سازد. فوتبال، روایتی دمکراتیک از هویت خلق می  کند و برابری را به شکلی قابل لمس به نمایش می گذارد. تفاوت البته در آنجا است  که در این  ورزش حتی لحظات تراژیک و غمگین هم عاری از خشونت  و جنگ و نتایج دلخراش آن است.  لحظات تلخ از تاریخ یک ملت می تواند  مرگ انسان های بی گناه در یک زلزله، سقوط یک هواپیما، یا غرق شدن یک کشتی، مرگ یک بانوی ریاضی دان و دانشمند جوان ایرانی یا قهرمانی ملی  باشد، و لحظه شیرین و حماسی می تواند پیروزی یک رییس جمهور محبوب و مردمی یا موفقیتی در سطح ملی و بین المللی از نگاه عموم افراد جامعه تلقی گردد. این به آن معنا است که هویت ما در روایتی تبلور می یابد که گاه شاد و گاه غمگین است. فوتبال نیز چون زندگی و حرکت آن در طی تاریخ،  دیالکتیک غم  و شادی است.  زیبایی شناسی فوتبال دربردارنده فرازهای کارناوالی شاد و بازی های حماسی چون حماسه برد بر استرالیا یا شکست دادن شیرین مراکش در نخستین بازی ما در جام جهانی 2018 است و نیز می تواند شاید لحظه ای باشد که ما را در برابر یک شکست قرار دهد و لحظه ای تراژیک را به وجود آورد.
بی شک همه  ما آرزو می کنیم که ایران زیباترین بازی های خود را در برابر رقیب قدرتمند خود پرتغال به  نمایش نهد، و بازی با این رقيب به پیروزی برای ایران ختم شود. تاریخ فوتبال ایران نشان داده است، که تیم ایران هرگز حریف ساده ای برای حتی تیم های بزرگ فوتبال جهان نبوده است. این البته راز ملتی کهن است که همیشه با سختی ها زیسته و با دشواری ها جنگیده است. این امر شاید ریشه به فرهنگ عیاری می رساند که در آن پهلوان همه هستی خود را نثار انسان های دیگر و سرزمین خویش می سازد و یا آرشی است که جان خود را بر زه کمان نهاده و پرتاب می کند. قهرمانان ایرانی سخت کوشی خود را در هماوردی با رقبایی قدرتمند چون آرژانتین نشان داده اند.  اما این نکته را نباید از یاد برد که فوتبال چون  همه صحنه های دیگر تاریخ و زندگی و روایت هویت یک ملت، تنها دربردارنده نتیجه برد و لحظه کارناوالی یا اپیک (حماسی) نیست، بلکه می  تواند شکست را هم در بر گیرد. از این رو بازی با پرتغال  می تواند ما را در برابر فلسفه زندگی  و تاریخ که در فوتبال متجلی است قرار دهد، اگر  چه ما پیروز بوده ایم، و پیروزی را می خواهیم و برای آن از عمق جان تلاش می کنیم، اما گاه پیروزی از آن ما نیست. زیبایی شناسی فوتبال، دمکراتیک است، هیچکس در این میدان همه قدرت را ندارد، کرسی برد همیشه برای یک کشور نیست، و  در اینجا پیروزی و شکست تقسیم می شود. مکزیک نماینده آزتک ها و سنت شاعرانه فوتبال در قاره آمریکا بر آلمان قهرمان جهان با نگاه فلسفی و منطقی اش بر فوتبال در جام 2018 با یک گل چیره می آید تا نشان دهد فوتبال داستان برتری و آقایی ابدی برای هیچ تیمی نیست. در برابر پرتغال اگر پیروز شویم، یکی دیگر از لحظه های شاد تاریخ را همه مردم ما تجربه خواهند کرد و اگر پیروز نباشیم، باید به یاد آوریم که تاریخ برای همه ملت ها دو رویه دارد: پیروزی و شکست. زیبایی شناسی شکست، تلاشی نو و تولدی دیگر برای حرکت به سمت یک پیروزی جدید است. آلمان، اتریش، و مجارستان در جام  جهانی 1954 بعد از شکست در جنگ جهانی دوم، رتبه های اول تا سوم جام جهانی را از آن خود کردند. شکست در جنگ، به این سه کشور توانی دیگر داد تا به پیروزی در جام جهانی بیاندیشند؛ تولدی جدید با فوتبال.  پیروزی فوتبال، برخلاف جنگی خونین که به شکست منتهی شده بود، پیروزی صلح و دوستی بود. در فوتبال پیروزی، شادی یک ملت را خلق می  کند، و در شکست اندیشه به پیروزی و  تلاش برای آن، دوباره بارور می  شود. پیروزی و حتی شکست در فوتبال پیروزی صلح و دوستی مردم جهان با هم است و از این رو حتی شکست، خود آغازی برای یک پیروزی است.
*رییس پژوهشکده مردم شناسی و عضوهیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری