ایران در صدر یارانه پرداختی انرژی در جهان

بررسی های آماری نشان می دهد ایران در صد جدول یارانه های پرداختی انرژی در حوزه های برق، گاز و نفت در جهان قرار دارد. يارانه-هاي انرژي در جهان با اهداف معتبري همچون حمايت از خانوارهاي كم درآمد، حفظ اشتغال، حفظ امنيت انرژي و حمايت از توليد داخلي درنظر گرفته ميشوند. اين حمايتها به صورتهاي گوناگوني اعمال ميشوند كه يكي از رايج ترين شيوه هاي آن، تعيين قيمت انرژي پايينتر از قيمت بازار آزاد است. تجربه كشورهاي مختلف جهان و نظريه هاي اقتصادي نشان ميدهد كه معمولاً اينگونه يارانه ها ابزار مناسبي براي دستيابي به اهداف مورد نظر نبوده و حتي مشكلات بيشتري، چون عدم تخصيص بهينه منابع، افزايش مصرف و اتلاف منابع، قاچاق و فساد اقتصادي، عدم توازن بودجه دولت و تراز تجاري انرژي و بازتوزيع منابع به نفع گروههاي پردرآمد را به دنبال دارد. مسائل زيست محيطي، تغييرات آب وهوايي، امنيت انرژي، تداوم كسري بودجه و تحميل هزينه هاي پرداخت يارانه انرژي در كشورهاي در حال توسعه باعث شده تا سياستگذاران در اين كشورها به فكر حذف يارانه و رساندن قيمت انرژي به نرخ بازاري آن باشند. بر اساس گزارش اوپکس، اگرچه در بعضي از كشورها، ظاهراً مصرف كنندگان از اين يارانه ها منتفع ميشوند (زيرا آنها قيمتهاي پايينتري براي كالاهاي يارانه اي پرداخت ميكنند)، اما به طور غيرمستقيم متضرر خواهند شد، زيرا پرداخت يارانه، افزايش هزينه هاي عمومي، كاهش رشد اقتصادي و كسري بودجه را در پي خواهد داشت. به علاوه بعضي از دولتها به منظور تأمين مالي يارانه ها، مجبور به اخذ وام و انتشار پول ميشوند كه اين كار ثبات اقتصادي را به خطر مياندازد. بنابراين در چنين ساختاري، دولتها با دخالتهاي اينچنيني از طريق تغيير در قيمت نسبي كالاها و خدمات بر رشد و توليد بخشهاي اقتصادي تأثير ميگذارند. به همین دلیل کشورهای در حال توسعه در صدد واقعی کردن قیمت حامل های انرژی و پرداخت یارانه مستقیم به مردم هستند تا مردم، خود تصمیم بگیرند برای انرژی مورد نیاز خود اعم از برق، گاز و نفت (بنزین و گازوئیل و...) چه مقدار هزینه کنند. 

این تجربه به صورت ناقص بیش از یک دهه پیش در ایران اجرا شد که پرداخت نقدی یارانه 45 هزار تومانی را به دنبال داشت اما عدم بهینه سازی پرداخت یارانه نقدی موجب شد نه تنها یارانه ها نتواند پاسخگوی نیاز مردم باشد، بلکه پرداخت مبالغ عظیم ماهیانه در قالب پرداخت یارانه نقدی به بخش اعظم جمعیت، مشکلات مالی فراوانی به دولتها تحمیل کند و سرمایه ای که میشد صرف توسعه اشتغال و رونق اقتصادی در کشور شود، به پرداخت یارانه ای تخصیص یافت که عملا فایده ای به مردم نداشت و این روزها ارزشی کمتر از یک دبه ماست یا یک شانه تخم مرغ پیدا کرده است! بنابراین وقتی سخن از واقعی کردن قیمتها بویژه قیمتهای حامل های انرژی در ایران به میان می آید، همگان موضوع ضرورت واقعی سازی دستمزدها را هم مطرح می کنند؛ موضوعی که کمتر مورد توجه مسئولان قرار گرفته است. مردم سوال می کنند که چگونه است قیمتها باید بر اساس قیمتهای جهانی محاسبه شود اما دستمزدها هیچ تناسبی با قیمتهای جهانی ندارد؟! این خطر بزرگی است که در مسیر واقعی کردن حامل های انرژی قرار دارد و می تواند زمینه ساز بروز حوادثی از نوع آبان 98 و پس از افزایش قیمت بنزین باشد. بنابراین وقتی سخن از واقعی سازی حامل های انرزی که این روزها در دست بررسی است به میان می آید؛ باید به بهبود دستمزدها هم که با توجه به تورم روزافزون پاسخگوی نیاز مردم نیست توجه شود. چراکه افزایش یارانه هم صرفا می تواند افزایش قیمت حامل های انرژی را جبران کند و اگرچه برای دهک های بسیار پایین مفید است اما برای قشر متوسط و متوسط به پایین شهرنشین که در دهک های میانی قرار دارند، تاثیرات سوء فراوانی دارد و میتواند زمینه ساز فقیرتر شدن آنها را فراهم کند. 

 

یکی از مسائلی که درباره یارانه انرژی همواره مورد تاکید قرار می گیرد نقش مصرف کننده نهایی در افزایش مصرف است. در این میان مصرف کنندگان داخلی همواره متهم ردیف اول هستند، درحالیکه میزان هدررفت انرزی در ادارات، مبادی انتقال، نیروگاهها و کارخانجات و همچنین عدم توجه به قوانین بهینه سازی مصرف انرژی در ساخت و ساز، همگی در افزایش مصرف نقش دارند و نمی توان صرفا مصرف کنندگان نهایی را مسئول افزایش مصرف دانست و باید به موضوع بهینه سازی مصرف و همچنین یارانه انرژی به طور همه جانبه نگریست. 

گزاره های مهمی در گزارشهای تحقیقی و پژوهشی درباره انرژی وجود دارد که بسیار قابل تامل به نظر می رسد:

*بر اساس گزارش بانک جهانی، روند شدت مصرف انرژی از سال 1990 تا 2015 در جهان سیری نزولی و در خاورمیانه و شمال آفریقا، روندی نسبتا ثابت داشته اما در ایران دارای سیر صعودی بوده است! 

*گزارش آژانس بین المللی انرژی در سال 2021 نشان می دهد از نظر میزان پرداخت یارانه به کلیه حامل های انرژی شامل برق، گاز و نفت، ایران در صدر کشورهای جهان قرار دارد! چین، هند، عربستان و روسیه در رده های بعدی قرار دارند.

*از نظر میزان یارانه پرداختی برای نفت، ایران جزو پنج کشور بالای جدول نیست، ولی از نظر پرداخت یارانه گاز و همچنین برق، در جهان، اول است! 

*در دوره زمانی 2010 تا 2020، همواره بیشترین سهم را از یارانه حامل های انرژی در ایران، گاز در اختیار داشته و تنها در سال 2019، برق سهمی بیشتر از گاز از یارانه انرژی داشته است. از سال 2018، سهم برق از یارانه انرژی از سهم نفت هم پیشی گرفته است و هم اکنون گاز و برق، به ترتیب بیشترین سهم از یارانه حامل های انرژی را در اختیار دارند.

*سهم ایران از کل یارانه پرداختی جهان در سال 2020 برای نفت 5.5 درصد، برای گاز 33 درصد و برای برق 24 درصد جهان است. به عبارت ساده تر یک سوم یارانه ای که در کل جهان برای گاز پرداخت می شود و یک چهارم یارانه ای که در دنیا برای برق پرداخت می شود متعلق به ایران است. مروری بر روند ده سال اخیر نشان می دهد سهم یارانه نفت ایران در این یک دهه کمتر شده اما سهم یارانه برق و گاز روندی صعودی داشته است.

*مروری بر اسامی بیست کشور با بالاترین نسبت یارانه انرژی به تولید ناخالص داخلی در سال 2020 نشان می دهد ایران پس از کشورهای لیبی، ونزوئلا، ازبکستان و الجزایر، پنجمین کشور جهان از نظر این نسبت است. 

*در بین 20 کشور با بالاترین یارانه نفت در جهان در سال 2020، ایران در رده هفتم قرار دارد اما در بین 20 کشور با بالاترین یارانه برق و با بالاترین یارانه گاز در جهان، ایران صدرنشین جدول است. جالب اینجاست که میزان یارانه گاز در ایران، تقریبا دو برابر یارانه گاز در روسیه است!

خاطره میرزا