تنها بازمانده برجام به آخر خط رسيد

گروه سياسي – خاطره ميرزا: تنها بازمانده برجام که پس از خروج دونالد ترامپ از آن ايجاد شد تا مانع شکست برجام شود، ساز و کار اينستکس بود؛ ساز و کاري که سرانجام با بيانيه جديد تروئيکاي اروپايي منحل شد.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ،سه کشور اروپايي شامل انگليس، آلمان و فرانسه، در بيانيه اي که شامگاه پنجشنبه منتشر شد اعلام کردند: سهام‌داران اينتکس - بلژيک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، هلند، نروژ، اسپانيا،‌ سوئد و انگليس - تصميم به منحل کردن اينستکس گرفته‌اند. اينستکس در سال 2019 توسط فرانسه، آلمان و انگليس راه‌اندازي شد تا تجارت قانوني ميام ايران و اروژل به‌ويژه در زمينه بشردوستانه را تسهيل کند. در طي چهار سال اخير، اينستکس به طور مداوم تلاش کرده تا تبادلات تجاري ميان ايران و اروپا را تسهيل کند. تقاضاي قوي از صوي صادرکنندگان اروپايي - عمدتا در بخش بشردوستانه - براي استفاده از سازوکار اينستکس وجود داشت. انگليس، فرانسه و آلمان در ادامه ادعا کردند: ايران به طور سيستماتيک و به دلايل سياسي از انجام وظايف توسط اينستکس جلوگيري کرده است. ايران تنها در اوايل در 2020 به يک تبادل مالي براي واردات کالاهاي پزشکي از اروپا به ايران راضي شد. ايران پس از آن به طور پيوسته و عامدانه جلوي پيشنهادات براي تبادل ميان انگليس، نروژ، اتحاديه اروپا و ايران را گرفته است. اين مسئله ناشي از عزم سياسي براي ممانعت از استفاده از اينستکس تحت هيچ شرايطي بوده است. به همين خاطر، دولت ايران تصميم گرفته تا با عدم همکاري براي صادرات دارو و ديگر کالاهاي نجات‌دهنده عليه منافع مردم خود عمل کند. در انتهاي اين بيانيه آمده است: سهامداران اينستکس به دليل ممانعت مستمر ايران از تبادل با شرکت به اين نتيجه رسيدند که ديگر دليلي براي حفظ فعاليت اينستکس وجود ندارد. سهامداران اينستکس در مجمع عمومي نهم مارس 2023 به نفع انحلال اينستکس راي دادند. اين تصميم تماما به دلايل تجاري اتخاد شده است.
اينستکس چه بود؟
ابزار حمايت از مبادلات تجاري (Instrument in Support of Trade Exchanges) با نام مخفف اينستکس، يک ابزار ويژهٔ مالي است که در ژانويه 2019 توسط کشورهاي فرانسه، آلمان و بريتانيا براي تسهيل تجارت غير دلاري با ايران ايجاد شد. منظور از ايجاد اين کانال جديد، «حفاظت از آزادي فعالان اقتصادي اين کشورها جهت دنبال کردن مبادلات مشروع با ايران» عنوان شده ‌بود که در صدر آن دريافت پول حاصل از صادرات نفت ايران به اروپا و خريدهاي متعارف ايران از کشورهاي اروپايي بود. ابزار حمايت از مبادلات تجاري، شرکت‌هاي اروپايي را قادر مي ساخت که با ايران به تجارت بپردازند؛ بدون اين که در معرض خطر قانون تحريم آمريکا قرار گيرند.
به منظور اجرايي کردن اين موضوع در روز پنج‌شنبه 31 ژانويه 2019، شرکتي با سرمايه 3 هزار يورو در پاريس تأسيس و به ثبت رسيد. سازوکار ابزار ويژه مالي توسط تهاتر بين صادرکنندگان و واردکنندگان يک کشور واحد اروپايي بدون ارتباط مستقيم مالي با ايران انجام مي‌شد. در 31 مارس 2020 يعني بيش از يک سال پس از ايجاد اينستکس، دولت آلمان اعلام کرد که نخستين تراکنش خود را از طريق اينستکس براي رساندن کمک‌هاي پزشکي به بيماران بيماري کروناانجام داده ‌است. اين ابزار مالي که از طريق اروپا براي حفظ برجام پس از خروج آمريکا از آن ايجاد شده بود مخالفاني داشت که مهمترين آنها، مخالفان برجام بودند؛ افرادي که اين ابزار را از ابتدا زير سوال بردند و معتقد بودند همانگونه که برجام کارايي ندارد، اينستکس هم کارايي ندارد. از سوي ديگر برخي انتظار بالايي از اينستکس داشتند و تصور مي کردند مي توان از طريق اينستکس برخي مبادلات مالي را انجام داد. اما به مرور زمان مشخص شد امکان اين ساز و کار محدود است. به عنوان نمونه، ايران نفتي به اروپا صادر نمي کند که طبق ساز و کار اينستکس بتواند پول آن را دريافت کند. در واقع اين ساز و کار، امکان گسترده اي براي ايران ايجاد نمي کرد و تنها هدفش اين بود که شرکتهايي که با ايران کار مي کنند دچار آسيب نشوند. با اين حال بيانيه جديد سه کشور اروپايي درباره انحلال اينستکس، نه درباره ناکارآمدي اينستکس، بلکه درباره عدم استقبال ايران از آن است؛ بطوريکه مدعي شده ايران «به طور سيستماتيک و به دلايل سياسي از انجام وظايف توسط اينستکس جلوگيري کرده است»؛ حتي در مورد صادرات دارو! به همين دليل 10 سهامدار اينستکس (بلژيک، آلمان، فنلاند، دانمارک، فرانسه، هلند، نروژ، اسپانيا، سوئد و انگليس) به اين جمع‌بندي رسيدند که بعد از امتناع ايران براي کار کردن با اين سامانه، مبنايي براي حفظ آن وجود ندارد.
ايران ادعاي تروئيکاي اروپا را تکذيب کرد
ناصر کنعاني سخنگوي وزارت امور خارجه در خصوص تصميم کشورهاي سهامدار اينستکس براي تعطيلي اين سامانه گفت: دولت‌هاي اروپايي پس از خروج يکجانبه و غيرقانوني آمريکا از برجام، متعهد شده بودند که با اتخاذ راهکارهاي ضروري، استمرار منافع اقتصادي ايران از تعهدات رفع تحريمي برجام را محقق سازند. يکي از سازوکارهايي که اروپايي‌ها خود براي انجام اين تعهد مطرح کردند، تاسيس اينستکس به عنوان يک کانال مالي براي تسهيل تجارت بين ايران و اروپا بود. جمهوري اسلامي ايران اگرچه هرگز به اين سازوکار تکيه نکرده و دل نبسته بود، اما در کمال حسن نيت، از هيچ همکاري مقتضي براي فعاليت اين کانال دريغ نکرد.اما متاسفانه دولت‌هاي اروپايي در کنار بي عملي در خصوص ساير تعهدات خود، در راه اندازي موثر ايستکس نيز ناکام بودند و اقدامات لازم و ضروري براي فعالسازي آن در قالب انجام تعهدات اروپا ذيل برجام را انجام ندادند. کنعاني دليل اصلي ناکامي اينستکس را نبود اراده جدي و ناتواني دولت‌هاي اروپايي در ايفاي تعهداتشان در مسير جبران خروج يکجانبه آمريکا از برجام، و همراهي آنها با تحريم‌هاي غيرقانوني آمريکا دانست؛ همچنانکه اين کشورها در تمام طول زمان فعاليت اينستکس هيچ منبع مالي يا خط اعتباري بلندمدت به اين کانال تزريق نکردند. سخنگوي دستگاه سياست خارجي با تاکيد مجدد بر اينکه جمهوري اسلامي ايران هيچگاه به اينستکس دل نبسته بود و تجارت بين‌المللي خود را از ساير کانالهاي مالي و بانکي بين‌المللي انجام داده است، عنوان کرد:مقصر جلوه دادن ايران در بيانيه تعطيلي اينستکس، تلاشي واهي براي سرپوش گذاشتن بر ناکامي مطلق اروپا در حداقل توانايي براي استقلال مالي از آمريکاست.
از برجام تا اينستکس
وقتي آمريکا از برجام خارج شد، عملا بقاي برجام با توجه به خروج مهمترين طرف آن، با ابهامات جدي مواجه شد. اينستکس ساز و کاري براي بقاي برجام بود که از طرف اروپا پيشنهاد شد اما از يک سو ايران از آن رضايت نداشت و معتقد بود انتظاراتش از اينستکس برآورده نشده و از سوي ديگر طرف اروپايي هم معتقد است ايران، خود در مسير اينستکس مانع ايجاد کرد. حالا در شرايطي که همگان چشم انتظار احياي برجام و لغو تحريم‌ها براي رفع مشکلات اقتصادي کشور هستند، انحلال اينستکس توسط اروپا با توجه به محتواي بيانيه اروپايي‌ها، نشانه مثبتي نمي تواند باشد.