بازار ثانویه ارز چیست؟

بازار ثانویه ارز از روز ۱۳ تیرماه ۹۷ راه‌اندازی شد. این بازار چگونه کار می‌کند و قیمت ارز در آن چگونه تعیین می‌شود؟ سوء‌برداشت‌های زیادی در مورد بازار ثانویه ارز وجود دارد؛ برخی به اشتباه گمان می‌کنند که هرکسی می‌تواند در این بازار اقدام به خرید و فروش ارز کند یا این که ارز خارجی به‌صورت فیزیکی در بازار ثانویه قابل خریداری است! در این نوشتار به صورت شفاف توضیح خواهیم داد که بازار ثانویه ارز چه سازوکار دارد.
به گزارش مردم سالاری آنلاین، بازار ثانویه ارز که بازار توافقی ارز نیز نامیده می‌شود، سازوکاری برای تأمین ارز مورد نیاز جهت واردات کالاهای گروه سه است. برای این که بدانیم بازار ثانویه ارز چیست، ابتدا باید اولویت‌بندی تأمین ارزی کالاهای وارداتی را توضیح دهیم.
در سیاست تک‌نرخی کردن ارز که اجرای آن از اواخر فروردین آغاز شد، دولت اعلام کرد که تمام نیازهای کشور را بر اساس دلار تک‌نرخی ۴۲۰۰ تومانی تأمین می‌کند. اما در اواخر خرداد ماه رسماً اعلام شد که کالاهای وارداتی اولویت‌بندی می‌شوند و بازار ثانویه ارز برای تأمین ارز مورد نیاز برای یک گروه کالایی راه‌اندازی می‌شود.
 
گروه‌بندی کالاهای وارداتی برای تأمین ارز
گروه‌بندی کالاهای وارداتی بدین‌معناست که تأمین ارز برخی از کالاها از اولویت بیشتری برخوردار است و دولت برای تأمین ارز آن‌ها ارجحیت قائل شده است. بازار ثانویه ارز، روشی برای گروه کالایی سه است و مثلاً واردات گروه کالایی چهار نمی‌تواند با استفاده از ارز به جریان افتاده در بازار ثانویه صورت گیرد.
گروه کالایی یک، کالاهای وارداتی اساسی، ضروری و حیاتی کشور هستند که تأمین ارز آن‌ها از بیشترین اولویت برخوردار است. کالاهایی نظیر مایحتاج غذایی ضروری مردم و دارو در این دسته قرار دارد. ارز مورد نیاز برای این گروه کالایی از محل درآمدهای ناشی از فروش نفت تأمین خواهد شد. قیمت ارز برای واردات کالاهای گروه یک ۴۲۰۰ تومان خواهد بود که دولت یارانه ۴۰۰ تومانی نیز قائل شده و بدین ترتیب برای واردات کالاهای این گروه، واردکنندگان به ازای هر دلار آمریکا، ۳۸۰۰ تومان پرداخت می‌کنند. ولی‌الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی گفته است که طبق آمار واردات سال گذشته، نیاز ارزی کشور برای واردات کالای گروه یک، ۱۸ میلیارد دلار است. این ۱۸ میلیارد دلار باید از محل صادرات نفت خام تأمین شود تا نیازهای اساسی کشور برآورده شود.
گروه کالایی دو، مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای مورد نیاز کشور است. کارخانجات و صنایع کشور باید مواد اولیه و ماشین‌آلات مورد نیاز خود را با ارز اختصاص یافته به این گروه کالایی، وارد کنند. بدون این کالاها، تولید در کشور صدمه جدی خواهد دید، از این رو تأمین ارز برای واردات کالاهای این گروه در اولویت دوم دولت قرار دارد. ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای گروه دو از طریق سامانه نیما و با قیمت ۴۲۰۰ تومان تأمین خواهد شد. محل تأمین این ارز نیز درآمدهای ارزی حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی، فولاد و مواد معدنی خواهد بود. واردکنندگان این گروه، باید از طریق سامانه نیما ارز مورد نیاز خود را از شرکت‌هایی نظیر پتروشیمی‌ها یا فولادی‌ها دریافت کنند. در سال گذشته، ۲۴ میلیارد دلار صرف واردات کالاهای گروه دو شده است و نیازهای ارزی برای واردات کالاهای این گروه در سال جاری نیز همین حدود خواهد بود.
گروه کالایی سه، کالاهای مصرفی غیراساسی، نظیر موبایل، برخی لوازم خانگی یا پوشاک است. این کالاها برای اقتصاد کشور نسبت به کالاهای دسته اول یا دوم از اهمیت کمتری برخوردارند. تأمین ارز مورد نیاز برای کالاهای این گروه است که به بازار ثانویه ارز واگذار شده است. در واقع، قرار است بازار ثانویه، ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای مصرفی غیراساسی را تأمین کند. برای واردات کالاهای این گروه، طبق آمار واردات سال ۹۶، به ۵.۶ تا ۶ میلیارد دلار ارز نیاز است. دولت قصد دارد این میزان ارز را از طریق بازار ثانویه ارز یا بازار توافقی ارز تأمین کند. قیمت ارز مورد نیاز برای واردات این کالاها به صورت توافقی بین صادرکنندگان و واردکنندگان تعیین خواهد شد.
پیش از آن‌که به سراغ توضیح سازوکار بازار ثانویه ارز برویم باید، گروه کالایی چهار را نیز توضیح دهیم. این گروه کالایی، کالاهایی هستند که در شرایط فعلی و با توجه به تحریم‌هایی که در پیش است واردات آن‌ها ممنوع است. شمار کالاهایی که توسط دولت واردات آن‌ها ممنوع شده و در این گروه قرار دارند، ۱۳۳۹ کالا است. این گروه، گروه کالاهای لوکس، غیرضروری و دارای مشابه تولید داخل نیز خوانده می‌شود. کالاهایی همچون «ماشین‌های کشاورزی»، «خودروهای گوناگون»، «شیرآلات بهداشتی و وسائل ساختمانی»، «شیر خشک»، «برخی مواد خوراکی»، «برخی لوازم آرایشی و بهداشتی»، «لوازم خانگی همچون اجاق گاز و خوراک‌پزها، قهوه‌سازها و چای‌سازها، یخچال و فریزر» در این گروه قرار دارند و ارزی به آن‌ها تعلق نخواهد گرفت. برای گروه کالایی چهارم بر اساس آمار واردات سال 96، 3 میلیارد و 800 میلیون دلار ارز نیاز است که با توجه به اینکه مشابه آن‌ها در داخل تولید می‌شود، واردات آن‌ها ممنوع شده و ارزی به آن تعلق نمی‌گیرد.
 
سازوکار بازار ثانویه ارز
همان‌طور که مشخص است ارز ارائه شده در بازار ثانویه به هر شخص یا شرکتی تعلق نمی‌گیرد، بلکه صرفاً به شرکت‌هایی تعلق می‌گیرد که قصد واردات کالاهای گروه سه، یعنی کالاهای مصرفی غیراساسی که واردات آن‌ها ممنوع نیست را دارند. پس به‌عنوان مثال، واردکنندگان خودرو نمی‌توانند به بازار ثانویه مراجعه کرده و ارز دریافت کنند، چرا که خودرو در گروه ۴ قرار دارد و واردات آن ممنوع است. یا به‌عنوان مثال، کسانی که در کار قاچاق هستند یا گردشگران نمی‌توانند ارز مورد نیاز خود را از بازار ثانویه تأمین کنند.
ارز ارائه شده در بازار ثانویه از محل ۲۰ درصد درآمد صادرات غیرنفتی تأمین خواهد شد. این صادرکنندگان عمدتاً صادرکنندگان خُردِ بخش خصوصی (مثلاً صادرکنندگان فرش یا پسته) خواهند بود که ملزم به ارائه ارز خود با قیمت ۴۲۰۰ تومان در سامانه نیما نیستند. پس هر فرد یا شرکتی نیز نمی‌تواند ارز خود را در بازار ثانویه به فروش برساند؛ به‌عنوان مثال پتروشیمی‌ها نمی‌توانند ارز خود را در این بازار بفروشند، چرا که آن ها باید ارز خود را با قیمت ۴۲۰۰ تومان به گروه کالایی دو اختصاص دهند.
قیمت ارز در بازار ثانویه، بیش از ۴۲۰۰ تومان خواهد بود و از طریق توافق بین واردکنندگان و صادرکنندگان تعیین خواهد شد. معاملات ارزی بازار ثانویه از طریق بازار بورس نخواهد بود و این یکی از سوءبرداشت‌هایی است که در مورد بازار ثانویه ارز وجود دارد. بلکه قیمت ارز به صورت رقابتی و توافقی تعیین خواهد شد و مکانیزم انتقال ارز نیز همچنان از طریق سامانه نیما خواهد بود. قیمت ارز در این بازار، قیمت مصوب ۴۲۰۰ تومان به‌علاوه قیمت اظهارنامه صادراتیِ صادرکنندگان خواهد بود. نرخ اظهارنامه صادراتی از طریق توافق بین صادرکنندگان خُردِ بخش خصوصی و واردکنندگان کالاهای گروه سه تعیین خواهد شد.
به‌گفته محمد لاهوتی رئیس کنفدراسیون صادرات ایران دو روش برای معامله ارزی در بازار ثانویه وجود دارد. روش اول این است که عرضه ارز حاصل از صادرات در سامانه نیما صورت می‌گیرد و از طریق آن صادرکننده بخش خصوصی، ارز و اظهارنامه صادراتی خود را در سامانه نیما به ثبت می‌رساند و واردکنندگانِ کالاهای گروه سه که تقاضای خرید این ارز را دارند، ارز و اظهارنامه را به نرخ توافقی خریداری کرده و اقدام به واردات می‌کنند. بدین ترتیب یک نرخ جدید برای ارز در بازار ثانویه شکل می‌گیرد که قطعاً بالاتر از ۴۲۰۰ تومان است اما مقدار دقیق آن مشخص نیست و به توافق بین صادرکنندگان و واردکنندگان بستگی دارد.
روش دوم معامله ارزی نیز این است که واگذاری ارز و اظهارنامه صادراتی به صورت مستقیم به واردکننده صورت می‌گیرد؛ بر این اساس، شیوه اصلی آن است که واردکننده بعد از ثبت‌ سفارش واردات، درخواست خود را در سامانه جامع تجارت، ثبت کرده و شماره اظهارنامه‌ توافق شده را در سامانه درج می‌کند؛ سپس، سامانه نیما از صادرکننده استعلام لازم را صورت داده و بعد از تائید وی، ارز را به حساب مورد درخواست واردکننده واریز می‌نماید.
در نهایت باید گفت که در بازار ثانویه، ارز به صورت فیزیکی رد و بدل نمی‌شود بلکه از حساب صادرکننده به حساب واردکننده منتقل می‌شود. صرافی‌ها می توانند در نقل و انتقال نقش واسطه را ایفاء کرده و ارز را از حساب صادرکننده به حساب واردکننده منتقل کنند. خرید و فروش ارز توسط افراد حقیقی همچنان در صرافی‌ها ممنوع است و بازار ثانویه ارز، ربطی به معاملات فیزیکی ارز توسط افراد حقیقی ندارد.