جام جهانی 2022 فوتبال و پيامدهاي آن بر قدرت نرم قطر

قطر یکی از کشورهای کوچک حوزه خلیج فارس است که بخش اعظم جمعیت آن را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند.
هر چند بازی‌های آسیایی 2006 دوحه و بعدها ميزباني از ده‌ها رويداد مهم گام‌هاي مهمي در استراتژی قطر برای میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ بودند، اما كمتر كسي گمان می‌كرد دوحه بتواند به تنهايي ميزبان برگزاري جام جهاني فوتبال 2022 شود.
از زمان رأی اعضای فیفا و کسب حق میزبانی جام جهانی 2022، در سال 2010، قطر به‌عنوان اولین کشور خاورمیانه‌اي و میزبان جام جهانی اقدامات و رويكردهاي گسترده‌اي را براي ميزباني عالي آن انجام داده است.
در واقع توجه به ورزش در استراتژی قطر بسيار راهبردي است و جام جهانی فوتبال در كنار پيامدهاي گوناگوني ديگر در چندين حوزه بر قدرت نرم اين كشور تاثير دارد. يكي از مهمترین ویژگی‌هاي سیاست خارجی قطر اتخاذ سیاست خارجی فعال، مستقل و ايفاي نقش بازيگري کوچک با سیاست‌های بزرگ است.
در واقع سیاست خارجی فعال قطر با اتخاذ رویه میانجی‌گرانه در اختلافات، همکاری نظامی – امنیتی با ناتو، کسب قدرت نرم و اعتبار بین‌المللی بيشتر، استراتژی‌های بقا و... اهداف بلندپروازانه خود را دنبال می‌کند.
قطر داراي نقاط قوتی همچون وجود منابع عظیم هیدروکربنی، شاخص توسعه انسانی بالا، درآمد بالا از فروش گاز، درآمد سرانه بالا، قدرت سرمایه‌گذاری، تنوع در شركاي خارجي، قدرت رسانه، خطوط هواپیمایی مدرن و... است.
اما قطر تلاش كرده است تا بر نقاط ضعفي چون جمعیت کم، وسعت کم، وجود جمعیت قابل توجه کارگران مهاجر، وضعیت آب و هوایی نامناسب برای کشاورزی، قدرت نظامی ضعیف، وابستگی به فروش گاز (اقتصاد تک محصولی)، نبود دموکراسی و محدودیت آزادی غلبه كند.
در اين بين از ديد دوحه مسلما جام جهانی فوتبال به‌‌‌عنوان یکی از رویدادهای مهم جهاني می‌تواند بر قدرت نرم اين كشور بيفزايد. در واقع قدرتمندي در حوزه قدرت نرم و با ابزاري چون جام جهاني فوتبال تا حدودي می‌تواند ضعف اين كشور در حوزه قدرت سخت را پوشش دهد.
در بعد ديگري دولت قطر از قبل با ارائه طرح چشم‌انداز ملی 2030 تلاش كرده است موفقیت‌های چشمگیری از جمله ساخت مترو و فرودگاه بین‌المللی، پروژه‌‌‌های ساخت‌وساز بیش از 200‌ میلیارد دلاري را برنامه‌ریزی كند.
در اين حال با ساخت و تامين زيرساخت‌هايي براي میزباني نزدیک به 500 رویداد ورزشی بین‌المللی از سال 2005 چون مسابقات جهانی باشگاه‌های جهان در سال 2019، سرمایه‌گذاری ورزشی، تامین مالی تیم‌های ورزشی بزرگ، تلاش مي‌كند تا در رقابت با بازيگراني چون امارات و عربستان در آینده منطقه سهم مناسب‌تري در كسب قدرت نرم داشته باشد.
همچنين دوحه با سرمایه‌گذاری مستقیم در صنعت ورزش، میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، پرورش نخبگان ورزشی و دیپلماسی ورزشی، خریدهای بزرگ در دنیای ورزش تلاش می‌كند نقش پيشرو ورزشی در منطقه و حتي مرجع برتری ورزشی در سطح جهانی داشته باشد. در واقع قطر خواهان جایگاه مناسب در بازار جهاني ورزش، رویدادهای ورزشی بین‌المللی، پیشگامی در عملکرد و ارتقای رتبه خود در سطح جهانی براي تقويت قدرت نرم خود است.
در بعد ديگري تقويت گردشگری بخشي از تقويت قدرت نرم هر كشور است. اما قطر در مقابل امارات و عربستان عقب مانده است. با اين حال برگزاری جام جهانی می‌تواند سبب جذب گردشگران خارجی پس از پایان مسابقات و حتي تبديل گردشگران موقت به گردشگران دائمی شود.
هر چند جام جهانی قطر تنها امکان جذب گردشگر تا ۵/۱‌ میلیون نفر را خواهد داشت. اما پیش‌بینی می‌شود پس از جام جهانی به بیش از ۵/۳ ‌میلیون نفر و تا سال ۲۰۳۰ به ۴/۷‌ میلیون نفر برسد.
جام جهانی فوتبال قبلا نيز با ارتباط کشورها با میزبان جام جهانی، نمایش تحسین و رهبری جهانیان، قرار گرفتن دولت در ذهن مخاطبان بین‌المللی، فرصتی برای برندسازی بوده است. اكنون نيز به نظر می‌رسد دولت قطر تلاش مي‌كند با گذر از مسائل و مشكلات مربوط به ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از قدرت نرم جام جهاني فوتبال، برای تغییر مثبت وجهه خود و برندسازي قطر در جهان، سود ببرد. در واقع بخشي از قدرت نرم یک کشور بر فرهنگ جذاب، توانایی دولت‌ها برای انتقال ارزش‌ها و جلب نظر سایر دولت‌ها و ارزش‌های سیاسی استوار است. لذا قطر تلاش می‌كند كه بر نمايش و تبلیغ کشور غنی از سنت‌ها، فرهنگ و میراث منحصر به فرد خود تكيه كند.
در اين بين جام جهاني فوتبال فرصتي براي معرفي تفاوت‌های فرهنگی و هنر و فرهنگ قطري و عربی، موسیقی و هنر اسلامی قطر است. در بعد ديگري دوحه تلاش كرده است با اصلاحات متعددی از سال 2015، از اتهاماتي چون پرداخت رشوه دولت قطر به فیفا به سلامت عبور كند و با باز كردن درهای ورزش برای زنان، برجسته‌تر كردن نقش زنان در جام جهانی قطر بر پایبندی قطر به ارزش‌های جهانی چون دموکراسی و حقوق بشر، تكيه كند. اين امر رويكردي مهم در اصلاح بهتر جايگاه كشور در حوزه قدرت نرم است. همچنين قطر با برگزاري رويدادهايي چون نشست رهبران قطر 2022، تلاش مي‌كند كه جام جهانی فرصتی برای از بین بردن تصورات منفي و کلیشه‌اي و پیش داوری‌های رایج در مورد منطقه و مشروعیت نظام‏‌های سیاسی كشورش باشد.
گذشته از اين، ورزش بخشی جدایی ناپذیر از دیپلماسی نرم قطر است. لذا جام جهاني فوتبال می‌تواند بر حضور در عرصه بین‌المللی، تصمیم‌گیری در سازمان‌های ورزشی منطقه‌ای، قاره‌ای و بین‌المللی كمك كند و به بازيگر کوچک اجازه می‌دهد تا نفوذ گسترده‌تري به دست آورد و از منافع ملی خود دفاع کند.
در كنار اين نيز قطر تلاش كرده تا با توجه به فرصت برگزاري جام جهاني فوتبال بر ارتقای جایگاه‌هاي برتر ورزشي، رتبه بالاتر در فیفا، امضای قرارداد با ورزشکاران خارجی برجسته، اعطای شهروندی، تبدیل شدن به قطب اصلی تولید و پخش تلویزیونی و... تمركز كند. علاوه بر اين سرمایه‌گذاری‌های گسترده مرتبط با جام جهانی سبب کسب اعتبار و منبعی از مشروعیت سیاسی و اعتبار در نظام بین‌الملل است.
اين مسير مي‌تواند پيامد‌هاي مثبتي هم در یافتن راه حل برای مشکلات سیاسی، تقویت وجهه و شهرت كشور در افکار عمومی بین‌المللی داشته باشد. در همين راستا نيز جام جهاني فوتبال می‌تواند فرصتي براي تاكيد بر تفاوت قطر از برخی از همتایان منطقه‌ای بی‌ثبات‌تر نيز باشد.
چالش‌ها و چشم‌انداز
برگزاري جام جهانی فوتبال 2022 اولین رویداد جهانی و بسيار بزرگ خواهد بود که تا کنون در جهان عرب و خاورميانه میزبانی شده است. با اين حال در يك دهه گذشته بسياري از رسانه‌ها، مقامات و سازمان‌های غیردولتی بر عدم مشروعیت قطر «کوچک» در میزبانی جام جهاني فوتبال تكيه كرده‌اند.
منتقدان بر رشوه و اهدای مشکوک جام جهانی 2022؛ سیاست‌های نامناسب داخلی، نقض حقوق بشر، نحوه برخورد با کارگران مهاجر و استثمار و (مرگ بیش از 6500 کارگر مهاجر)، به خطر انداختن سلامت ورزشکاران و... اشاره مي‌كنند.
برخي ديگر نيز نگرانی‌های زیست محیطی، تحرک بازیکنان حرفه‌ای و خطر قاچاق کودکان، برگزاري جام جهانی زمستانی و اختلال در برنامه‌هاي ديگر كشورها را برجسته مي‌كنند.
 از اين ديد اصلاحات سال‌هاي گذشته و اخیر دولت ناكافي است و قطر ممكن است با «ناتوانی نرم» (از دست دادن نفوذ، جذابیت، و اعتبار، به عبارتی قدرت نرم) مواجه شود.
در همين راستا منتقدان از اصطلاحاتي چون «شستشوی ورزشی»، استفاده از فوتبال برای پاکسازی وجهه عمومی و منحرف کردن توجه از سیاست داخلی، ارتباط با گروه‌های افراطی و حتي مقايسه آن با عملكرد چين در حوزه اقتصاد و نفوذ در ورزش‌های جهانی را زير سوال می‌برند.
هر چند قدرت سخت قطر بسيار محدود است و حتي پاکستان پوشش امنیتی جام جهاني فوتبال را تامین خواهد کرد، اما به دست آوردن قدرت نرم، سخت و هوشمند براي قطر می‌تواند راهي آسان‌تر باشد. جام جهاني فوتبال می‌تواند آزمون و معيار مهمي در پيگيري راهبردهاي قطر در دیپلماسی عمومی، بازسازی وجهه کشور و برندسازی، دیپلماسی عمومی و به گونه كلي قدرت نرم بيشتر كشور باشد.
آنچه مشخص است قطر می‌تواند از جام جهاني فوتبال برای توسعه قدرت نرم خود استفاده کند. علی‌رغم انتقادها دولت همچنان با اصلاحات و دیپلماسی ورزشی مناسب به دنبال تصویری بهبود يافته از خود است.
در اين ميان یک جام جهانی فوتبال موفق در قطر تأثیرات گسترده، مثبت و مستقیم و غير مستقيمي بر جايگاه جهاني قطر در حوزه قدرت نرم خواهد داشت.
* پژوهشگر ارشد و تحلیلگر مسائل منطقه/ این مقاله ترجمه‌ای از نسخه انگلیسی آن در albawaba است.