پیچیدگی‌های روابط ایران و ژاپن پس از برجام

بعد از اجرایی شدن برجام و لغو تحریم‌ها، انتظار می‌رفت که سطح روابط اقتصادی ایران و ژاپن، افزایش قابل توجهی پیدا کند. اما آمار نشان می‌دهد که روابط ایران و ژاپن پیشرفت چندانی نداشته و ژاپنی‌ها از رقبای آسیایی و اروپایی خود عقب افتاده‌اند. در این میان، عذرخواهی هفته گذشته شرکت ژاپنی تویوتا از آمریکا، بابت فروش یک دستگاه خودرو به سفارت ایران در هند، تصویر همکاری‌های تهران و توکیو را پیچیده‌تر کرده است.
به گزارش مردم‌سالاری آنلاین، پیش از اعمال تحریم‌ها در سال 2012 ژاپن یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران بود. ژاپن عمدتاً نفت و میعانات گازی از ایران وارد و در عوض کالاهای با تکنولوژی بالا نظیر قطعات خودرو و ماشین‌آلات به ایران صادر می‌کند. برخلاف انتظارات، آمارها حاکی از این است که صادرات نفت ایران در سال 2017 به ژاپن کاهش قابل توجهی داشته است.
ژاپن در شش ماه نخست سال 2017، به طور متوسط 167 هزار بشکه نفت خام در روز از ایران وارد کرده است. این در حالی است که میزان واردات نفت خام ژاپن در همین دوره در سال 2016، 205 هزار بشکه در روز بوده است. در واقع ژاپنی‌ها در نیمه نخست سال 2017، واردات نفت خام از ایران را 19.1 درصد کاهش داده‌اند. این کاهش واردات نفت خام از ایران توسط ژاپن، در حالی صورت گرفته که مجموع واردات نفت خام چهار کشور آسیایی چین، هند، کره جنوبی و ژاپن از ایران در نیمه نخست سال 2017، 21.3 درصد افزایش یافته و واردات نفت خام کره جنوبی از ایران افزایش قابل توجه 51 درصدی را تجربه کرده است.
ژاپن برای افزایش همکاری‌های اقتصادی با ایران محتاط‌تر از رقبایی چون کره جنوبی، چین و حتی کشورهای اروپایی عمل کرده است. البته این شیوه محافظه‌کارانه ژاپنی‌ها در رابطه با ایران مسبوق به سابقه است. خودروساز ژاپنی که هفته پیش به خاطر فروش یک دستگاه خودرو به سفارت ایران در هند، رسماً از آمریکا معذرت‌خواهی کرد، در سال 2010 صادرات خودروی خود به ایران را متوقف ساخت و هنوز در ایران فعالیت رسمی ندارد. در سال 2010، هنوز تحریم‌های یکجانبه شدید آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران وضع نشده بود، اما این شرکت با صدور قطعنامه 1929 علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل، ترجیح داد که عطای بازار ایران را به لقایش ببخشد.
با اجرایی شدن تحریم‌های نفتی در سال 2012، ژاپنی‌ها اگرچه توانستند مطابق معافیت‌های صادرشده توسط دولت آمریکا همچنان به واردات نفت از ایران ادامه دهند، اما در عرض یک سال واردات نفت از ایران را 60 درصد کاهش دادند. ژاپن پیش از تحریم‌ها، بیش از 12 درصد از نفت وارداتی خود را از ایران تأمین می‌کرد اما در دوره تحریم‌ها، سهم ایران از تأمین نفت ژاپن، به 5 درصد رسید. در این دوره، سهم ایران را کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نظیر عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر و کویت، تصرف کردند.
ژاپنی‌ها پس از اجرایی شدن تحریم‌ها نسبت به سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران، ابراز تمایل کرده‌اند اما سرعت این همکاری‌ها نسبت به کشورهای اروپایی نظیر آلمان و ایتالیا هم پایین‌تر بوده است. ژاپن فاقد منابع نفت است و اقتصاد این کشور به شدت به واردات نفت وابسته است. تقریباً 80 درصد نیازهای نفتی ژاپن از خاور میانه تأمین می‌شود. این کشور در سال‌های ابتدایی قرن جاری، استراتژی جدیدی را تحت عنوان «استراتژی نفتی هینومارو» اعلام کرد که هدف آن تضمین امنیت انرژی ژاپن از طریق سهام‌دار شدن در منابع نفتی کشورهای نفت‌خیز، خصوصاً در منطقه خاور میانه، بود. (هینومارو اشاره به خورشید قرمز رنگی دارد که در وسط پرچم ژاپن دیده می‌شود.) ژاپنی‌ها تحت این استراتژی وارد سرمایه‌گذاری در میدان نفتی آزادگان در جنوب غربی ایران و در مرز مشترک ایران و عراق شدند. میدان آزادگان بزرگ‌ترین میدان نفتی کشف شده در ایران در 30 سال گذشته است و برخی برآوردها حتی از ذخایر اثبات‌شده 42 میلیارد بشکه‌ای این میدان حکایت دارد. این بدان معناست که آزادگان، یکی از بزرگ‌ترین میادین نفتی دنیا است. ژاپنی‌ها در سال 2004 توانستند در توسعه میدان نفتی آزدگان سهم 70 درصدی به دست آورند و شرکت ژاپنی اینپکس توسعه این میدان را بر عهده گرفت. هدف ژاپنی‌ها این بود که با توسعه این میدان، سهم خود از نفت تولیدی در این میدان را تضمین نمایند تا بدین ترتیب دغدغه‌ای بابت امنیت انرژی خود نداشته باشند. اما در عرض چند سال، ابتدا سهم شرکت ژاپنی در این میدان به 10 درصد کاهش یافت و در سال 2010 نیز شرکت اینپکس رسماً از طرح توسعه میدان نفتی آزادگان خارج شد.
ژاپنی‌ها پس از لغو تحریم‌ها دوباره برای توسعه میدان آزادگان با شرکت ملی نفت ایران تفاهم‌نامه امضا کردند و حالا باید تا ابتدای سال 2018 منتظر بمانند تا نتیجه مناقصه این میدان روشن شود. اما این بار، ژاپنی‌ها رقبای سرسختی نظیر توتال، شل و پتروناس را در مقابل خود می‌بینند و اگر هم سهمی از این میدان نفتی داشته باشند، قطعاً پایین‌تر از سهم 70 درصدی آن‌ها در سال 2004 خواهد بود.
در واقع، محافظه‌کاری ژاپنی‌ها در یک دهه گذشته باعث شد تا آن‌ها منافع بسیاری را در ایران از دست بدهند. این محافظه‌کاری در درجه نخست باعث شد تا «استراتژی نفتی هینومارو» از هرگونه محتوا تهی شود. حالا اینپکس ژاپن باید برای آنچه در سال 2004 به راحتی به دست آورده بود، تلاش‌های گسترده‌ای انجام دهد و روند مذاکراتِ دشوارِ همکاری با شرکت‌هایی نظیر توتال و شل را از سر بگذراند. شینزو آبه در انتخابات هفته گذشته این کشور یک بار دیگر، توانست اعتماد مردم ژاپن را برای ادامه نخست‌وزیری‌اش برای یک دوره دیگر جلب کند و حالا باید دید آیا او در دوره جدید، محافظه‌کاری خاص دولت ژاپن را کنار می‌گذارد یا خیر. باید دید آیا دوره محافظه‌کاری سامورایی‌ها با گسترش روابط تهران-توکیو به پایان می‌رسد یا این‌که همچنان ژاپنی‌ها، سیاست خود را در سایه آمریکایی‌ها تعریف خواهند کرد.