مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و بلند ترین شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند.

مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و بلند ترین شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند.
بدین‌سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» مفهوم «سال» را به ذهن می‌ آورد که خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن، روشنی بر جهل و خرافات، پندار نیک همراه با کردار نیکو بر فساد، دروغ، ستم و تباهی است. برای خاطره انگیز ماندن این شب و پاسداشت «این سنت راستین دیرین» بطول تاریخ پر افتخار ایرانیان که از باد و باران نیابد گزند، پیشنهاد میشود دورهمی شب یلدای امسال برای جلوگیری از مخاطرات بهداشتی که در هر شرایطی واجب است، حد اکثر ده نفر با باز نگه داشتن پنجره ای، و با پذیرایی مختصر – به دلیل گرانی آجیل و میوه و ..._ برگزار کنید!
واژه «یلدا» به معنای «زایش، زادروز و تولد» است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی همراه بودند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید ، تغییر فصول ، بلندی و کوتاهی روز و شب، و جهت حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
این که در بعضی  فصول روزها بتدریج بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند، این اعتقاد پدید آمد که نور، روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌ .
مردمان آن  دوران دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند.
در آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌ و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده‌ است.
در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده‌:  یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال. در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد و به همین دلیل بایستی با دور هم جمع شدن و شادی کردن بد یمنی را از جامعه دور کرد. بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.
روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خور روز (روز خورشید) و دی گان، می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود. فردوسی به استناد منابع خود، یلدا و خور روز، را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران (کیانیان که از سیستان پارس برخاسته بودند) نسبت داده و در این زمینه از جمله گفته است:
که ما را ز دین بهی ننگ نیست /  به گیتی، به از دین هوشنگ نیست
همه راه داد است و آیین مهر /  نظر کردن اندر شمار سپهر
در ایران باستان 60 روز از سه ماه آخر هر سال  یعنی چهل روز از زمستان که آغاز آن برابر است با هفتم دی ماه جلالی (بیست و هشتم دسامبر) و پایانش برابر است با شانزدهم بهمن (پنجم فوریه) چله بزرگ و بیست روز از فصل زمستان که آغاز آن از هفدهم بهمن ماه جلالی شروع می شود و در ششم اسفند پایان می یابد چله کوچک میگویند و در بیان عامه کنایه از سرمای سخت (چله زمستون) است .
در ایران مرکزی چله بزرگ زمستان از آغاز زمستان برابر با آغاز دی ماه شروع می شود و مدت آن چهل روز و چله کوچک زمستان از شب دهم بهمن ماه تا پایان بهمن ماه که مدت آن بیست روز است. تمامی این شب های بلند به کتاب خوانی و قصه گویی، بزرگداشت اندیشمندان، دانشمندان، خدمتگذاران جامعه و ماند گاران شهر و دیارها و تکرار حماسه های شاهنامه فردوسی، اشعار پر مغز و محتوا و شیوای مولوی، سعدی، حافظ و دیگر شعرا و فلاسفه دیرین و نام آوران امروزهمچون شهریار، پروین، بهبهانی و مشیری اختصاص می یافت.
مراسم، تشریفات و یاد بودهای بسیاری از پیشینیان پاک و متفکر ما ایرانیان در تاریخ پر شکوهمان زنده  مانده اند و در این فرصتها و شبهای بلند جشن و سرور، که شادی بخش خانواده ها و جوانان و باعث خلاقیت، ابتکار، سازندگی، دور شدن از خرافات، جهل و نادانی، خمودگی و اندوه است با مغتنم شمردن مناسبت ها بر پا میشده که شاخص ترین آنها را میتوان جشن سده در دهم بهمن ماه عنوان کرد.   
این باور دیرین و عملکرد اندیشمندانه اجداد گرامی و بزرگ ما ایرانیان، امروز در علوم پزشکی، روان درمانی، روانشناسی، جامعه شناسی، مدیریت و... به ثبوت رسیده که: افسردگی و غم و غصه، بنیاد شکرگزاری و سپاس آفریدگار را و باور یگانه بودن او را، به تبع آن سلامت، شرف و عزت را از جوامع دور میسازد .
توصیه اینکه با همه دردمندی ملت بزرگوار در شرایط اقتصادی و معیشتی دشوار این روزها، برای ارج گذاری بر این پیشینه ملی ایرانیان، در بزرگداشت حفظ و احترام این روزها و شبها با اعتقاد و اطمینان به اثربخشی مثبت آن، بکوشند که در هر شرایطی وظیفه  شاد کردن انسانها، خدایی، ملی، میهنی و مردمی است. هرچند با افزایش بسیار شدید هزینه ها مخصوصا تدارک آجیل و خوردنی های سنتی مربوط به این دورهمی، بسیاری از هموطنان با میزهای خالی پذیرای زمستان1400در پسین و شامگاهان  سه  شنبه شب خواهند بود که امید است در سالهای آتی، اوضاع اقتصادی بهتری بر کشور حاکم باشد.  
  ضیاء مصباح