چندی است که موضوع کیفیت عملکرد پزشکان ایرانی مورد بحث محافل عمومی قرار گرفته و خبرهای مرتبط با این موضوع خیلی داغ تر و پررنگ تر از قبل در رسانه ها منتشر می شود و بعضی از مردم نیز گلایه های خود را در این زمینه خیلی واضح تر مطرح می کنند که این به بحث های مختلف مخصوصا در فضای مجازی نیز کشیده شده است.

چندی است که موضوع کیفیت عملکرد پزشکان ایرانی مورد بحث محافل عمومی قرار گرفته و خبرهای مرتبط با این موضوع خیلی داغ تر و پررنگ تر از قبل در رسانه ها منتشر می شود و بعضی از مردم نیز گلایه های خود را در این زمینه خیلی واضح تر مطرح می کنند که این به بحث های مختلف مخصوصا در فضای مجازی نیز کشیده شده است.
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، در این میان برخی با مقایسه عملکرد پزشکان در ایران و کشورهای پیشرفته سعی در اثبات این ادعا دارند که کیفیت عملکرد پزشکان ایران به طور فاحشی پایین تر از کیفیت روز دنیا است و تجربیات شخصی خود را در این راستا توضیح می دهند. اما تا چه حد این اظهار نظر ها جنبه علمی و مستند دارد؟ تا چه حد می توان بر اساس تجربیات شخصی افراد و اتفاقات موردی و پراکنده در این زمینه نتیجه گیری کرد و آن را تعمیم داد؟ آن هم در شرایطی که اکثر این تجربه هایی که مطرح می شود اصلا مورد بررسی کارشناسی در مراجع صالح قرار نگرفته و صرفا برداشت های خود آن شخص است که منتشر می شود. همان طور که علم پزشکی یک علم تجربی مبتنی بر شواهد به دست آمده از آزمایش ها و تحقیقات گسترده و طولانی می باشد، اظهار نظر در مورد کیفیت عملکرد کارکنان این حرفه و مقایسه این کیفیت در جوامع مختلف نیز نیاز به بررسی تحقیقات انجام شده در این زمینه دارد و می بایست به نتایج مطالعات معتبر در این حوزه رجوع کرد. لذا نگارنده با گشت و گذاری در نتایج جدیدترین تحقیقاتی که در کشورهای پیشرفته انجام شده ، سعی کرده آمار مستندی از میزان خطاهای کادر درمان در این کشورها را استخراج کند. البته در ایران نیز تحقیقات مختلفی در این زمینه انجام شده و آمار های نسبتا مستندی هم وجود دارد اما هدف این مقاله مقایسه ارقام آمار ایران و کشورهای پیشرفته نیست بلکه هدف شفاف سازی واقعیت های موجود از کیفیت عملکرد نیروی انسانی حوزه درمان در پیشرفته ترین کشورهای دنیا می باشد.
در جدیدترین گزارش از علل مرگ در آمریکا (منتشر شده در ماه می 2016) که توسط محققین دانشگاه جانز هاپکینز انجام شده و سروصدای زیادی نیز به پا کرده ، خطای پزشکی به عنوان "سومین علت مرگ" در آمریکا معرفی شده است. در این بررسی خطاهایی که مستقیما منجر به مرگ شده یا در ایجاد یا تسریع مرگ شراکت داشته اند بررسی شده است. نتایج گزارش های دیگر در چند سال اخیر نیز در مقاله مذکور نقل شده و مورد اشاره قرار گرفته است. در یکی از این گزارش ها عنوان شده که 18.1 درصد از بستری ها در چند بیمارستان در کارولینای شمالی در بین سال های 2002 تا 2007 منجر به یک عارضه جانبی مرتبط با درمان گردیده و 0.6 درصد از موارد مرگ بیماران بستری در این بیمارستان ها ، ناشی از همین عوارض بوده که خطای پزشکی در63 درصد از این تعداد موارد مرگ ، دخالت داشته است. نهایتا در این مقاله بعد از بررسی تمام گزارش ها از سال 1999 تا 2013 عدد متوسط برای مرگ های ناشی از خطای پزشکی در آمریکا را 251454 مورد در سال برآورد کرده اند و اذعان می کنند که این عدد کمتر از حد واقعی است چرا که مطالعات مرجع آنها فقط پرونده های پزشکی قابل استخراج را بررسی کرده و تنها شامل مرگ های بیماران بستری می شده است. ضمنا اشاره شده که در این زمینه یک مطالعه ملی سیستماتیک و همه جانبه وجود ندارد و اعداد مذکور از جمع بندی مطالعات پراکنده و تعمیم نتایج آنها به کل جمعیت آمریکا حاصل شده اند.
داده های اروپایی نشان می دهد که اشتباهات پزشکی در 8 تا 12 درصد از بستری های بیمارستانی اتفاق می افتد. حدود 23 درصد از شهروندان اروپایی ادعا می کنند که یک اشتباه پزشکی در موردشان رخ داده است. همچنین 18 درصد از شهروندان اروپا ادعا دارند که یک اشتباه پزشکی شدید در بیمارستان برایشان اتفاق افتاده و 11 درصد می گویند که داروی اشتباه به آنها تجویز شده است. شواهد نشان می دهد که حدود 50 تا 70 درصد از این آسیب ها می تواند قابل پیشگیری باشد. آمارهای اتحادیه اروپا می گوید که در صورت اتخاذ استراتژی درست می توان سالانه از حدود 750 هزار آسیب ناشی از خطای پزشکی در اروپا جلوگیری کرد که این منجر به کاهش 95 هزار مرگ در سال خواهد شد.
در سال 2015 سرویس پزشکی "بیمه سلامت آلمان" گزارش داد که در 27 درصد از پرونده های شکایت از پزشکان قصور پزشک تایید شده و در میان اینها از 205 مورد مرگ، 125 موردش مستقیما ناشی از خطای پزشکی بوده است. همچنین طبق گزارشی که "انجمن پزشکی آلمان" در سال 2015 منتشر کرده در 30 درصد از پرونده های شکایت، قصور پزشک محرز تشخیص داده شده است.
نتیجه یک تحقیق 8 ساله از پزشکان بخش خصوصی در فرانسه که در سال 2015 منتشر شده می گوید که از 105 پرونده شکایت بیمار به دنبال جراحی تعویض مفصل زانو، در 84 درصد از موارد خطای جراح و در 16 درصد از موارد خطای بیهوشی محرز شده است.
یک تحقیق در ژاپن نیز در سال 2015 نشان داد که در 12 درصد ازبیمارانی که تحت عمل جراحی قرار گرفته اند یک خطای مرتبط با جراحی اتفاق افتاده است.
آیا در کشورهای پیشرفته هم وسایل جراحی داخل بدن بیمار جا می ماند ؟!
"جاماندن وسایل جراحی داخل بدن بیمار" نوعی از خطای پزشکی است که به آن “never event” گفته می شود. یعنی خطای فاحشی که هرگز نباید اتفاق بیفتد چون کاملا قابل پیشگیری است. سیستم سلامت درهر یک از کشورهای پیشرفته لیستی از این نوع خطاها را به کارکنان درمانی خود اعلام کرده تا تمام تمهیدات و اقدامات لازم برای پیشگیری کامل از چنین خطاهایی به کار گرفته شود. اما با این وجود آمارهای تحقیقات معتبر نشان می دهد که درصدی از وقوع همین نوع خطاها هم علیرغم تمام این حساسیت ها مشاهده شده است.
در یک تحقیق مروری جامع که در سال 2015 در آمریکا در مورد این نوع خطا انجام شده و نتایج مطالعات مختلف را در این زمینه گردآوری کرده، برآورد شده که شیوع خطای "جاماندن وسایل جراحی داخل بدن بیمار" به طور متوسط یک مورد در هر 10 هزار جراحی و شیوع خطای "جراحی عضو اشتباه" یک مورد در هر 100 هزار جراحی می باشد.
"آتش سوزی در اتاق عمل" یکی دیگر از این خطاهاست که می تواند باعث آسیب های جدی به بیمار و پرسنل شود و طبق یک گزارش در سال 2012 تخمین زده شده که به یک روایت حدود 200 تا 240 مورد و به روایتی دیگر حدود 550 تا 600 مورد در سال در آمریکا اتفاق می افتد.
یکی دیگر از این دست خطاها که در انگلیس در مورد آن هشدار داده شده تزریق اشتباه دارو داخل شریان (به جای تزریق در ورید) است که می تواند آسیب های مهمی به بیمار وارد کند. نتایج یک تحقیق در انگلستان در سال 2015 نشان داد که از بین ICU های مورد مطالعه، در 28.5 درصد از آنها حداقل یک مورد از این خطا شخصا توسط مدیر آن بخش دیده شده و این تازه فارغ از مواردی است که اتفاق می افتد و گزارش نمی شود.
این ها همگی توصیف مختصر و مفیدی از تحقیقات متعدد در این رابطه بود که نشان می دهد امکان وقوع خطای انسانی حتی در پیشرفته ترین کشورهای دنیا نیز وجود دارد. البته مسلما در اینکه بخش زیادی از تولید علم پزشکی دنیا و همچنین نوآوری های دارویی و تجهیزات پزشکی ، در کشورهای پیشرفته اتفاق می افتد شکی نیست. اما در مقام مقایسه می بایست هم جایگاه بالای اقتصادی آن کشورها را در نظر گرفت و هم سیستم منظم مدیریت سلامت آن جوامع که با کارایی بالا در پیشگیری از بیماری ها، گسترش چتر خدمات پزشکی در تمام کشور، تامین منطقی و عادلانه درآمدها، تقویت روزافزون زیرساخت های لازم و برنامه ریزی های دقیق برای تحقیق و توسعه در حوزه سلامت عمل می کند و در کنار تمام اینها فرهنگ و آگاهی مردم را در مورد مسائل مختلف مرتبط با سلامت خودشان از راههای مختلف و با دقت و صحت ارتقا می بخشد و همچنین با از بین بردن عوامل زمینه ساز سواستفاده و اجرای سفت و سخت قانون، از فسادهای خرد و کلان در این سیستم جلوگیری می کند. واضح است که کشور ما در تمام این عوامل مذکور، عقب تر از کشورهای سطح اول دنیاست هر چند که سیاست گذاران سلامت ایران از دیرباز سعی کرده اند الگوهای موفق آنان را در ایران پیاده کنند ولی هنوز اندر خم اجرای پایه ای ترین سیاست ها از جمله طرح پزشک خانواده، ساماندهی بیمه ها و امثال آن مانده اند. پس این که بخواهیم اشتباهات نیروی انسانی شاغل در بخش سلامت ایران را با نیروی انسانی در چنان سیستم هایی مقایسه کنیم و از این باب نتیجه بگیریم که کل پزشکان و کادر درمانی ایران عقب تر از آن ور آبی ها عمل می کنند، نه تنها قیاسی مع الفارق و همراه با بی انصافی و سطحی نگری و سوگیری انجام داده ایم، بلکه اگر منصفانه قضاوت کنیم می بینیم که در چنین سیستم پر از عیب و نقصی اتفاقا پرسنل درمانی تا چه حد دارند از خود مایه می گذارند که با تمام این مسائل و تنگناها و ضعف های سیستمی، چرخ سلامت مردم را می چرخانند و علیرغم هجمه های مختلف خم به ابرو نمی آورند و تازه در بیشتر عملکرد هایشان هم نتایجی در سطح استاندارد های روز دنیا را نشان می دهند.
مسئله دیگر این است که بعضا دیده می شود همراهان بیماران از کادر درمانی در مورد احتمال نیاز به اعزام بیمار به خارج از کشور برای پیگیری درمان سوال می کنند. باید گفت که در اکثر این موارد اعزام به خارج از کشور نه تنها کمک چندانی به بیمار نمی کند بلکه در بعضی بیماران که شرایط شان به هر دلیل بغرنج شده همین انتقال بیمار می تواند عوارض مهمی برای او ایجاد کند. از سوی دیگر اتفاقا کشور ما با ظرفیت های انسانی که دارد باید اساسا جذب کننده توریست درمانی باشد ولی متاسفانه آمار موجود در این زمینه خیلی کمتر از ظرفیت واقعی کشور است. در حالی که پزشکان ایرانی در مدیریت بیماری ها و انجام جراحی های سخت و پیچیده نه تنها در منطقه سرآمد هستند بلکه در سطح اول دنیا هم حرف های زیادی برای گفتن دارند و حتی می توانند از کشورهای توسعه یافته نیز توریست درمانی بپذیرند.
جان کلام در این مقاله آن بود که برای عموم مردم شفاف سازد که آن مدینه فاضله ای که از کیفیت طبابت در کشورهای پیشرفته در ذهن خود دارند با تمام مزایا و محاسنش نه تنها کاملا بی عیب و نقص نیست بلکه آمار قابل توجهی از خطای انسانی در همان جوامع نیز وجود دارد که اتفاقا نگرانی های زیادی را در مردم آن ممالک ایجاد کرده و باعث شده مسئولان آنها به طور مداوم در جهت کاهش این خطاها برنامه ریزی و طراحی کنند. کاری که در کشور ما هم به شدت مورد نیاز است. اما در ایران تا زمانی که یک نظام سلامت سالم و منظم مستقر نشود و مدیریت درست بر نیروی انسانی و بودجه ها اعمال نگردد نمی توان امیدوار بود که خطاهای انسانی کاهش قابل توجهی پیدا کند.
دکتر سید علی اصغر نوری