آیا انقلاب به مرحله ترمیدور رسیده است؟

با فرا رسیدن دهه فجر و چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، جشنهای انقلاب در سایه تحریم های آمریکا و پاندمی کرونا شرایط ویژه‌ای به خود گرفته است. در این شرایط فرصتی است که بیش از گذشته بر موضوعات نظری انقلاب متمرکز شد و آسیب ها و چالشهای فراروی انقلاب مورد بررسی قرار گیرد.  
نظام های سیاسی برآمده از انقلابها به طور طبیعی در گذر زمان دچار تغییر و تحول در اهداف و ارزشها میشوند. کرین برینتون درکتاب خود در بررسی چهار انقلاب بزرگ دنیا یعنی فرانسه، انگلستان، آمریکا و روسیه به یافته های یکسان و مشابهی در فرآیند و شرایط پسا انقلاب دست یافته است. وی معتقد است در شرایط پس از انقلاب سه مرحله در همه انقلاب ها تکرار شده است. مرحله اول پس از پیروزی هر انقلابی به قدرت رسیدن میانه روها است. در مرحله دوم تندروها از شرایط ناراضی اند و معتقدند اهداف انقلاب محقق نشده لذا بر میانه روها میتازند و قدرت را به دست میگیرند و در مرحله سوم به علت تندرویها و خشونت و حذف بسیار، مردم از شرایط به وجود آمد هراسناک و معترض میشوند و بدنبال افرادی میگردند که به شرایط قبل بازگردند و بدینسان محافظه کاران قبل انقلاب مجددا جای گروه‌های رادیکال به روی کار میایند. در واقع دور و چرخشی در فرآیند انقلابها وجود دارد و دوباره مدت طولانی محافظه کاران به قدرت میرسند. در مطالعات انقلاب این تئوری به حرکت دوری یا ترمیدوری معروف است. نگاه نزدیک به این تئوری مربوط به دکتر فرهنگ رجایی از اساتید علم سیاست است که ایشان نیز تعبیر موسی و نیل را برای انقلاب بکار میبرند. از نگاه ایشان ایستارها و جریان فرهنگی اجتماعی هر جامعه ای بصورت یک رودخانه بزرگی در بستر تاریخ روان است و این رودخانه بزرگ قابل تغییر و انحراف نیست. در شرایط انقلاب همانند لحظه عبور حضرت موسی از رودخانه نیل، بستر رودخانه شکافته میشود و جریان آب قطع میشود و پس از عبور موسی و همراهانش دوباره رودخانه به هم میپیوندد و جریان قبلی برقرار میشود و این شرایط بازگشتن به وضعیت تعادل گذشته و تمنای ثبات در همه جوامع تجربه شده است.
ترمیدور اغلب به معنای فروکش کردن یا چرخش به وضعیت اولیه معنا میگردد و تعابیر تحلیلگران از معنای ترمیدور  متفاوت است. گروهی آن را واکنشی علیه انقلاب می‏دانند که در آن، طبقات قدیمی به نحوی به قدرت باز می‏گردند. برخی دیگر آن را عبارت از فروکش کردن هیجان و تب انقلاب می‏دانند که در زمان رادیکالها آغاز می‏گردد و پایان می‏پذیرد. بنابراین، خصوصیات ترمیدور می‏تواند عبارت باشد از: کاهش سختگیریهای دوره انقلاب، رهایی حوزه خصوصی زندگی مردم و اقتصاد از قید نظارت حکومت، جایگزینی واقع گرایی به جای آرمانگرایی انقلابی و غیرسیاسی شدن مردم. به تعبیر برینتون، ترمیدور عبارت است از: نقاهت پس از فرونشستن تب انقلاب.
در تبیین علل، فرآیند و پیامدهای انقلاب اسلامی ایران مطالعات گسترده ای از اندیشمندان داخلی و خارجی صورت گرفته است. در این تبیین های متفاوت در کنار عوامل مادی، اجتماعی و سیاسی نقش فرهنگ و مذهب تشیع، ایدئولوژی و رهبری مذهبی در جامعه دینی از عوامل پررنگ پیروزی انقلاب ایران بیان میشود. برخی معتقدند به هر روی همه انقلابها از مراحل سه گانه برینتونی عبور می‏کنند و انقلابیون پس از گذران دوران آرمانی و رؤیایی، تحت الشعاع مشکلات روزمره و مدیریت جامعه قرار می‏گیرند و ترمیدور اجتناب ناپذیر است. در مقابل برخی صاحبنظران، ریشه ها و ارزشهای انقلاب اسلامی ایران را متفاوت دانسته و معتقدند نمیتوان با الگوها و مدلهای ذکر شده در انقلابهای بزرگ دنیا مقایسه، تحلیل و تبیین کرد.
نسل انقلابی که در پیروزی انقلاب نقش داشته اند اینک به شعارهای اصلی و اولیه انقلاب همانند استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی پایبند هستند و از قربانی شدن هر یک از آرمانها به پای دیگری سخت بیزارند. اینک چالش بزرگ یا ترمیدور را در انحراف و فساد مالی، دنیاطلبی و قدرت طلبی افراطی بخشی از نخبگان اجرایی باید دید. افرادی که اگرچه خود را به ظاهر انقلابی میدانند ولی در عمل و هویت سیاسی از انقلابیگری عبور کرده اند. مسئله ای دیگر فرا روی انقلاب اسلامی نسلهای جوان است که باید مورد ملاحظه قرار گیرد. بخش عمده ای از جوانان جامعه که در دوران مبارزه و پیروزی حضور نداشتند ولی سیر تحول و تنزل برخی نیروهای انقلاب را درک کرده اند و اینک اندیشه و تفسیرهای متفاوتی نسبت به نسل قبل دارند و بر تغییر، تحول و تجدید نظر در قانون اساسی و اصلاحات ساختاری تاکید دارند.