فرونشست زمین، زلزله ای تدریجی در کمین شهرها

گروه شهرستانها- مانی هدایت: فرونشست زمین پدیده ای است که با کاهش سطح آب در سفره های آبی زیرزمینی پدید می آید. ایران به دلیل خشکسالی و برداشت های بدون برنامه از سفره های آب زیرزمینی حالا در وسط بحران فرونشست زمین قرار گرفته است، اتفاق خطرناکی در جای جای کشور در حال رخ دادن است و هر روز هم ابعاد وسیعتری پیدا می کند.  در تازه ترین اظهارنظر، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی از فرونشست زمین در هجده استان خبر داده است.
آمار و ارقام متفاوتی از میزان فرونشست در ایران و شهرهای مختلف آن اعلام می شود؛ آمارهایی که نگرانی های بیشتری نسبت به این پدیده افزایش می دهد. علیرضا شهیدی، رییس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی با بیان اینکه در تهران میزان فرونشست بسیار زیاد است، گفت: «گفته می‌شود تهران روزی یک میلیمتر دچار فرونشست می‌شود که عدد بسیار زیادی است.»
این یعنی سالانه 36.5 سانتیمتر که طی 10 سال می تواند به 36 متر برسد! اعداد بسیار جدی و بسیار ترسناک هستند؛ این درحالی است که بر اساس آمارهای موجود در اتحادیه اروپا اگر در منطقه‌ای ۴ میلیمتر فرونشست ایجاد شود، آن منطقه وارد شرایط بحرانی می‌شود و در ایران صحبت از سانتیمتر است و این خود عمق شرایط بسیار بحرانی ایجاد شده را نشان می دهد.
تبعات فرونشست زمین صرفا مواردی که در ظاهر دیده می شوند نیست و عواقب بسیار عمیق تری برای کشور در بخش های مختلف ایجاد می کنند چراکه افزایش فرونشست ها قطعا با خسارات هنگفت و بعضا غیرقابل جبرانی همراه خواهد بود.
 
خطراتی که بیخ گوش شهرها قرار دارند
به گفته کارشناسان امروز دامنه آثار فرونشست زمین از دشت های ایران عبور کرده و حالا در بیشتر شهرهای کشور می توان این آثار را به وضوح مشخص کرد؛ حتی در استانهایی نظیر اصفهان و تهران و گیلان و مازندران این فرونشست ها در مراکز شهرها قابل مشاهده است که نشان از خطر جدی برای ادامه بقای شهرها دارد.
این بدین معناست که فرونشست ها با عبور از دشت ها به مراکز شهرها رسیده و با توجه سرعت رشد این فاجعه، در آینده ای نزدیک باید منتظر حوادث بسیار بزرگتری در دل شهرها باشیم. اما این فرونشست ها که بعضا هم در میانه شهرها رخ می دهد عوارض بسیار بزرگی دارند! آسیب به تاسیسات زیربنایی شهرها و نابودی شبکه های اتصال شهرها یکی از این آسیب ها است.
اما خطر بزرگتر وقتی مشخص می شود که این فرونشست ها به فروچاله های عظیم در مرکز شهرها تبدیل می شوند؛ این اتفاق در شهرهای بزرگی نظیر تهران که بافتی فشرده و جمعیت 14 میلیونی دارد فاجعه آفرین خواهد بود. برخی از کارشناسان بر این باورند که رخداد فرونشست در شهرها بویژه در تهران با فاجعه انسانی همراه خواهد بود چراکه با توجه به عمق و دهانه این فرونشست ها در شهرها بخش بزرگی از ساختمان ها را می تواند ببلعدد و اگر این اتفاق در بافت های فشرده رخ بدهد که از جمعیت بالایی برخوردار هستند وضعیت بسیار وحشتناک و غیرقابل کنترل خواهد شد.
 
میزان برداشت آب افزایش می یابد
ایران سرزمین خشک و نیمه خشک است و میزان بارش با توجه به تغییراتی اقلیمی در این کشور کاهش چشمگیری داشته است که این مشکلی جهانی است، اما یکی از اتفاقاتی که در ایران رخ می دهد هدررفت آب چه در مسیر توزیع و در چه در سمت مصرف کننده است که این نیازمند اصلاح است.
کشورهای زیادی در جهان با وجود کمبود منابع آبی اقدامات زیادی غیر از برداشت های مکرر و بدون توقف از آب های زیرزمینی برای تامین منابع مورد نیاز خود به آب انجام داده اند ولی ایران صرفا به مصرف منابع فکر کرده است!
در ایران برای همه اقدامات از آب شیرین استفاده می شود چون منبع آب دیگری در دسترس نیست یا اگر باشد میزان آن بسیار کم است. احداث صنایع آب بری مانند فولاد در مراکز شهرهای خشک مثل اصفهان به جای احداث کنار دریا، عدم بهره مندی از تکنولوژی های نوین آب شیرین کن برای استفاده از آب دریاها، عدم جمع آوری آب های سطحی، نبود شبکه فاضلاب در سراسر کشور و مدیریت مصرفی به جای صرفه جویی و ... ده ها و شاید صدها نقص دیگر در سیستم مدیریت آبی ایران باعث شده تا امروز سفره های زیرزمینی هم به خشکی برسند و نتیجه این خشکی شروع فرونشست هایی است که انتظار می رفت دیرتر از اینها اتفاق بیافتد.
اما موضوع مهمتری که اصلا به آن در ایران توجه نشده بازیافت آب است؛ موضوع بسیار مهمی است که بسیاری از کشورها برای جبران کسری آب از آن بهره می برند و حتی تکنولوژی هایی را ایجاد کرده اند که آب فاضلاب را به کیفیت آب آشامیدنی می رساند؛ با این حال ایران همیشه چند صد قدم عقب تر ایستاده و به جای سرمایه گذاری در چنین پروژه هایی به راحت ترین راه یعنی حفر چاه و برداشت بی رویه فکر می کند و این سال ها بهره برداری از آب های ژرف پروژه ای افتخارآمیز برای دولت ها شده است!
فرونشست هر روز وضعیت شدیدتری پیدا می کند و این حاصل سال ها مدیریت غیر علمی در حوزه آب است و همین الان هم برای جبران خساراتی که این مدیریت به کشور وارد کرده دیر است اما در هر حال باید اقداماتی در این خصوص انجام داد تا با فاجعه انسانی در شهرها مواجه نشویم.
 
فرونشست زمین در ۱۸ استان
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در گفتگو با ایسنا با بیان اینکه نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شدند، گفت: بررسی هایی که به صورت کشوری انجام شده نشان داده می شود که از ۳۱ استان در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم. به نظر می آید با توجه به نوع گسترش فرونشست نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شدند. این مسئله مهمی است که باید به آن توجه کرد. ۲۰ میلیون نفر عدد زیادی است و می‌توان گفت که حدود یک چهارم کشور در این زون‌ها قرار دارد.
وی گفت: بررسی هایی که به صورت کشوری انجام شده نشان داده می شود که از ۳۱ استان در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم. همچنین زمین های ۳۱ شهر از استان اصفهان، ۳۰شهر از تهران، ۲۵ شهر از استان کرمان و ۲۴ شهر از استان خراسان رضوی دچار فرونشست شدند. در استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی و... این فرونشست‌ها مشاهده می‌شود. یکی از نکات دیگر مهم این پدیده این است که روی این زون‌ها ساختمان‌هایی با بنای خشت و گل در محیط های روستایی و اماکن باستانی و فرهنگی قرار دارد که در اثر فرونشست زمین دچار شکاف و ترک می‌شوند. ترک خوردگی موجب نامقاوم شدن ساختمان‌ها شده و زلزله هایی با قدرت متوسط نیز ممکن است موجب تخریب این ساختمان ها شود.
دکتر علی بیت الهی گفت: در سال ۱۹۶۵ دشت توکیو در ژاپن حدود ۱۲ سانتی متر فرونشست داشت؛ اما حالا این میزان به کمتر از یک سانتی متر رسیده است؛ چرا که در مقابله با گسترش این پدیده سیاست هایی اتخاذ شده و به طور جدی موضوع فرونشست زمین را دنبال کردند.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد: متأسفانه اتخاذ سیاست‌هایی برای مقابله با فرونشست در کشور ما آغاز نشده و اقدام خاص و قابل لمسی صورت نگرفته است. بر همین اساس با ادامه روند خشکسالی، کمبود نزولات جوی، نیاز آبی اراضی کشاورزی و سیستم های غلط آبیاری که موجب هدر رفت زیاد آب می‌شود، فشار روی سفره های آب زیرزمینی بیشتر شده است. این فشار به این معنی است که آب زیادی از آب های زیرزمینی که محدود هم هستند برداشته می شود و سطح آب زیرزمینی بیشتر از پیش پایین می آید. اینگونه فرونشست زمین توسعه بیشتری پیدا کرده و این پدیده اخیرا به بروز و ظهور عوارض خطرناک خود نیز نزدیک شده است. منظور از عوارض خطرناک وجود چاله‌ها و شکاف‌هایی است که به صورت ناگهانی در امتداد جاده‌ها، محدوده شهرها، در مراکز زیرساختی و مهم ایجاد می‌شود که نمونه های بارز آن را در شهرهای مختلف زیاد دیدیم. اخیرا در رسانه‌ها درباره ترک خوردگی متعدد ساختمان‌ها در شهر اصفهان و شهرک‌های اطراف آن و زیرساخت‌های مهم این شهر بسیار صحبت شده است. این امر به دلیل کمبود آب، به دلیل خشک شدن زاینده رود و کاشت برنج است که در اطراف زاینده رود اتفاق می افتد و آب زیادی از این طریق هدر می‌رود.
وی در خصوص حساسیت پدیده فرونشست و دلیل اهمیت ویژه آن گفت: حساسیت فرونشست را فقط نباید از دریچه خود خطر و آسیب های ناشی از آن نگاه کنیم. اهمیت این موضوع صرفا به این دلیل نیست که حوادث تلخ اتفاق می افتد یا خودرویی داخل چاله فرو می رود؛ چرا که این‌ها تنها از ابعاد کوچک فرونشست زمین است. از مهم ترین و دیگر آثار فرونشست از بین رفتن دشت‌ها و از بین رفتن کشاورزی است. اگر فرونشست به صورت ریشه‌ای و با روندی پیوسته دنبال نشود، این نگرانی را داریم که به مرحله‌ای برگشت ناپذیر برسد.
بیت الهی گفت: فرونشست وسعت زیادی را دارد و کل کشور را در بر گرفته است و در مقایسه این پدیده با زلزله که فقط حالت مخربی را در یک نقطه ایجاد می‌کند، متوجه گسترده بودن این پدیده می شویم. همچنین فرونشست هر روز و به طور تدریجی و مستمر ادامه پیدا می کند. بنابراین این اثرات به ویژه از نظر اقتصادی حتی عمیق تر از زمین لرزه خواهد بود.