کودک و بازی های محله ای در سیما و منظر شهری

در کشور ما طراحی شهری به مفهوم امروزی، سابقه چندان طولانی ندارد. فضاهای شهری در گذار شهر از سنت به مدرنیسم، تحولات زیادی را تجربه کرده که گاه این تغییرات سازنده بود و گاه افول و فراموشی برخی از فعالیتها را بدنبال داشت یکی از فعالیتها و فضاهایی که در چند دهه اخیر شهرسازی به صورت تخصصی بدان توجه خاصی نشده بازی و فضاهای بازی است. در حال حاضر کودکان سهمی از فضا های شهری نداشته و با توسعه هر چه بیشتر عرصه عمده فعالیت آنها که همان بازی است محدود تر می شود و به دلیل برتری حضور ماشینیسم در کالبد شهر و فاصله گرفتن شهر از ویژگی انسان مداری محیط شهر دیگر مکانی امن و ایمن برای بازی آزادانه آنان نیست.
فضاهاي بازي جزئی از فضاي شهري است. در قرون و دهه هاي گذشته هر جایی در شهر سنتی، مکانی امن براي بازي کودکان تلقی می شد. بسیاري از سالمندان بازي هاي خود را در کوچه و بازار و کوي و برزن به یاد دارند، بازي و فضاي بازي بسیار قابل دسترس بود و حیاط مرکزي خانه هاي بزرگ، هشتی-هاي تودرتو، دالانهاي تاریک و هیجان انگیز و دشت و صحرا همه جایی براي خلق انواع بازيها بودند. امروزه دیگر نه از آن سبزینگی و درخت به آن وسعت خبري هست و نه آن خانه هاي وسیع و پر شر و شور و مالامال از حرکت و پویایی حضور کودکان دیده میشود.به نظر میرسد افزایش شهر نشینی و کمبود شدید فضا های خصوصی،تغییر در شیوه زندگی باعث محدویت های فضایی و زمانی بیشتری را برای کودکان و بازی آنها ایجاد کرده و موجب شده تا عرصه حضور آنها روز به روز محدود تر شود در شهرسازی سنتی به دلیل هویت مندی و احساس تعلق ساکنین به فضا و سازگار تر بودن آن با جوامع سنتی کودکان به راحتی می توانستند فضای مورد نیاز خود را برای بازی بیابند، اما نوع بازی و روش زندگی کودکان امروز کاملا" متفاوت با نسل قبل بوده و باید دنبال راه حل های منطقی در دنیای مدرن امروز بود با توجه به کارکردهای مختلفی که بازی در شکل گیری شخصیت کودکان، رشد خلاقیت،آشنایی با مفاهیم مختلف می تواند داشته باشد.
اهمیت این محیط کالبدی با مناسب سازی فضاهای موجود و یا ایجاد فضاهای جدید در نزدیکی محل سکونت می¬تواند سهم بزرگی را در رشد مطلوب کودکان فراهم آورد کودکان در هر جا و هر زمان بازی میکنند، اما فرصت¬های بازی کیفی تنها از طریق فرایند آگاهانه به دست می آید. طراحان و برنامه ریزان شهری مسئول در نظر گیری فضاهای باز در میان نقشه¬های توسعه شهری هستند. به نظر می¬رسد محله بعد از محیط خانه اولین محیطی است که کودکان می¬شناسند. آنها معمولا" بیشتر وقت خود را در خارج از خانه و در پارک ها و زمین‌های بازی رسمی یا در خیابان ها و پیاده روهای نزدیک خانه خود به عنوان مکان بازی غیررسمی می گذارنند.
اما امروزه بدون هیچ تلاشی شاهد فراموشی ارزش بازي و فضاهاي بازي و حضور پر شور کودکان در عرصه و کالبد شهر هستیم، آنچه که بخشی از ملات حرکت و پویایی در شهر است و می توان بدین وسیله در این کالبد خشک، روح و حیات را دمید.
بنابراین در شهر سازی عصر حاضر ضروری است که به این فعالیت حیاتی و سرنوشت ساز دوران کودکی نظری داشته و به صورتی بنیادین بدان پرداخته شود.


با توجه به اینکه نیازهای کودک به منظور اجتماعی بار آوردن در سه فضا، شامل فضای خانواده، فضای آموزشی و فضای عمومی قابلیت بار آورده شدن دارد، در فضای عمومی شهر، در غالب های مختلفی برای کودک می توان متصور شد فضای عمومی محله ها از جمله این گونه مکان هاست. کودکانی که در زندگی جمعی واحدهاي مسکونی اغلب کوچک جز تلویزیون، بازي با خواهر و برادر و شاید برخی کودکان همسایه و مطالعه در غوغاي ناشی از تراکم ساختمان، تاریکی و گرفتگی خانه تفریح دیگري ندارند، با شاغلانی خسته روبه رو میشوند که براي استراحت به خانه میآیند و قابلیت لازم براي مهرورزي با فرزندان خود را از دست داده اند. شدت فشار بر روي کودکان ساکن در شهر بیش از کودکان روستایی است. در هر حال یک سوم جمعیت جهان به نحوي بی سر و صدا و همه جانبه و به صورتی ویرانگر در معرض تبعیض قرار دارند.
شهرهاي معاصر با پیروي از مکتب مدرن، نگرش حجمی و فرمی غالبی به شهر داشته و در نتیجه شهرهاي کودك ستیز همچنان بدون توجه به نیازها و علائق شهرزادگان کوچک به گسترش و توسعه خود ادامه می دهد. نمیتوان بازي را از زندگی کودکان حذف کرد، آنان در واقع هیچگاه دست از بازي برنمیدارند و اگر محیط براي آنان مساعد نباشد هر مکانی را تبدیل به فضایی براي بازي می کنند. این مسئله خود نوعی دهن کجی و اعتراض به وضع کیفی فضاهاي شهري امروز است.
در شهرهاي امروز کمتر به این مسئله توجه شده که فضاي بازي باید در اولویت اول، دسترسی مناسبی به محل سکونت کودکان داشته باشد، چرا که کودکان در زمره شهروندان کم توانی هستند که نه تنها خود توانایی پیمودن فاصله هاي زیاد را ندارند، بلکه والدین آنها نیز نمی توانند با وجود مشکلات زیادي که در پیرامون و به دور از خانه ممکن است اتفاق بیفتد، کودك خود را براي رفتن به بازي در هر جایی مجاز کنند. فضاي بازي ذاتاً نوعی کاربري محله اي است و وجود فضاهاي بازي منطقه اي و شهري تنها می¬تواند یک یا چند روز در هفته پذیراي کودکان باشد. لیکن بازي براي کودکان ( 1 تا 15سال) مانند کار براي بزرگسالان است و نمیتوانند این فعالیت لذت بخش را ترك کنند.
محله ها به عنوان واحدي در ساخت شهر مطرح می شوند که سفر درون شهري و مصرف انرژي را کاهش می‌دهد. همچنین می توان اذعان کرد که ضرورت وجود فضاي بازي در محله مانند وجود دبستان در آن است و عدم دسترسی آسان کودکان به آن ها موجب روي آوردن کودکان به برخی سرگرمیها و تفریحات ناسالم دیگر می¬شود، چرا که بازي براي کودکان تفریح ونیازي روزانه است.
شهر در گذار خود از سنت به مدرنیسم چهره آن را دگرگون کرده و تغییراتی در آن به وجود آورد. آلودگی بصري، ناخوانایی و کودك ستیزي از جمله ویژگیهاي شهر معاصر است، شهر مدرن در برآورده ساختن نیازهاي گروههاي مختلف به ویژه کودکان ناموفق بوده و این شکست در بطن محلات به وضوح قابل مشاهده است. در حال حاضر بسیاري از شهرها در سلسله مراتب فضایی، فضاهاي بازي دچار نوعی نابسامانی است و در این میان تنها سلسله هاي بالاي آن در عرصه شهر حیات دارند، سلسله اي که تا مقیاس حیاتی خود یعنی محله اي داراي وضعیت رضایت بخش، ولی در مقیاس محله اي و کوچکتر از آن نقصان زیادي در سرانه، سیما و منظر پویا و کودك محوري دارد. با این وجود فضاهاي بازي نه تنها کاربري لوکسی به شمار نمی آید، بلکه برعکس لازم و ضروري است و باید به عنوان کاربري مستقلی شناخته و پذیرفته شود تا بدین وسیله بتوان گامی موثر در جهت ساماندهی و برنامه ریزي فضاهاي بازي محله اي برداشت.
از لحاظ سرانه بسیاري از شهرهاي کشور فاصله زیادي تا سرانه قابل قبول دارند. حتی در شهرهاي ما وضعیت فضاهاي بازي با وضعیت زیر استاندارد نیز فاصله زیادي دارد. همچنین طی تحقیقات بعمل آمده برای شناخت نیاز کودکان در دنیای مدرن امروز از فضا های بازی، نتایجی چون؛ لزوم توجه به جزئیات مانند: مصالح، رنگ، بو ،صدا و... برای تقویت حواس کودک، لزوم ارتباط کودک با طبیعت، آموزش بهتر مفاهیم به او در گروه همسالان خود، لزوم طراحی فضا های متنوع و قابل کشف، لزوم مشارکت کودک در خلق فضا و لزوم توجه به مقیاس کودکان در فضا به دست آمده است.
به منظور تحقق سرانه فضاهاي بازي- فضاي شهري فراموش شده شهرامروز- که به طور قطع اثرات مطلوبی بر سیما و منظر محله خواهد گذاشت، سیاست هاي زیر پیشنهاد  می شود:
الف: با ایجاد پهنه امن خانگی با کاهش ازدحام خودرو ها در محدوده مسکونی از طریق آرام سازی ترافیک و دشوار کردن عبور خودرو با خارج کردن مسیر آن از حالت مستقیم الخط و مارپیچ کردن یا قرار دادن موانعی مانند درخت و مبلمان شهری و تنوع کف سازی متناسب میتوان خیابانها را چند عملکردی کند که باعث افزایش مراودات اجتماعی کودکان و ساکنین محله شود و افراد با خیال آسوده در این مکانها به پیاده روی ،دوچرخه سواری و... بپردازند.
ب: به این دلیل که سیماي شهر در بافتهاي فرسوده دچار تاري و ابهام بیشتري است، فضاي بازي در نوسازي و بهسازي بافتهاي فرسوده نقش موثرتري دارد و میتواند با حضور خود در محله خواناي آن را بهبود بخشد.
ج: فضاهاي بازي خردسالان ( 1 تا 8 ساله) داراي مساحت کمتر و شعاع دسترسی نزدیکتر نسبت به فضاي بازي محلهاي( 1 تا 15 ساله)است. در میان سلسله مراتب فضایی اولویت برنامه ریزي با فضاي بازي محله و سپس کوي و در نهایت منطقه و شهر است، چرا که تعداد دفعات و ساعات مراجعه به آنها بیشتر است و کودکان کم توان، توان پیمودن مسیرهاي طولانی براي فعالیت روزانه خود یعنی بازي را ندارند.
شهر پایدار با تاکید بر توجه به تمامی نسلها به ویژه کودکان مجال حضور مییابد. فضاي بازي در کنار برنامه ریزي سایر کاربري ها میتواند سیما و منظر محله را دگرگون کرده، ساختار کالبدي محله را ساماندهی کند و سهم کودکان در فضاهاي شهري و حضور پر شور آنها را در سیما و منظر پویاي محلهاي افزایش دهد و حس تعلق را در بین آنها پر رنگ تر کند. در واقع این هدفی است که شهرسازان نو و محله گرایان در نگرشهاي خود بدان اشاره داشته و تمایل به تامین خدمات و فضاهاي ضروري ساکنین در دل محلات دارد تا بدین وسیله بتواند تقویت کننده ارتباط گرم و صمیمی ساکنان محله باشد و ارتقای کیفیت زندگی در محلات را فراهم کند.

محمد رجبی
*منابع تحقیق  موجود است