سفیدبالک توت بالاخره مهار شد

سفیدبالک توت که «آفت جنجالی فضای سبز تهران» نام گرفته بود، پس از چهار سال توسط محققان موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور کنترل شد.
به گزارش ایرنا، برای نخستین بار در تابستان سال 1393 حشرات ریز سفیدرنگی که بی هدف به هر سو پرواز می کردند، در فضای سبز شهر تهران پدیدار شدند؛ این حشره های سفیدرنگ یا همان سفیدبالک ها که به اشتباه در برخی از رسانه ها از آن تحت عنوان مگس سفید یاد می شود، از نظر رده بندی دانش حشره شناسی، خطری برای سلامتی انسان ندارد، اما می تواند مزاحمت های فیزیکی فراوانی را برای شهروندان ایجاد کند.
به دنبال شیوع گسترده سفیدبالک ها در معابر، پارک ها، رستوران ها و سایر فضاهای عمومی شهر تهران، اقدام های جسته گریخته ای از سوی مسئولان وقت برای مهار این معضل صورت گرفت، اما شیوع تصاعدی جمعیت این آفت سبب شد این موضوع برای یافتن راهکاری علمی و مطمئن به موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور ارجاع شود.
کارگروه تخصصی سفیدبالک به دنبال انعقاد تفاهم نامه ای در سال 1394 به سرپرستی محققان موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور شکل گرفت و محققان این موسسه موفق شدند با یافتن راهکاری غیرشیمیایی، سفیدبالک های سرگردان در هوا را به طریقی ایمن کنترل کنند.

** تهران بیش از 40 سال میزبان سفید بالک است
«شهاب منظری» عضو هیات علمی و رئیس بخش تحقیقات رده بندی حشره ها موسسه تحقیقات گیاه پزشکی روز سه شنبه درباره آفت سفید بالک گفت: سفیدبالک‌ (white fly) یک آفت مکنده گیاهخوار است که همه مراحل زیستی آن روی گیاه طی می شود و ارتباطی با محیط دریاچه و آب ندارد. این حشره دارای گونه های متعددی است که برخی از آنان به دلیل تغذیه از گیاهان زراعی و باغی جزء آفات کشاورزی شناخته شده اند، هر چند طی سال های گذشته چندین نوع از این سفیدبالک‌ها در فضای سبز شهر تهران نیز گزارش شده است.
به گفته وی، در حقیقت شهر تهران بین 40 تا 50 سال پیش، میزبان این سفیدبالک‌ها بود اما آنها چون تراکم کمی داشتند، جلب توجه نمی کردند و این امر موضوع تازه‌ای نیست.
رئیس بخش تحقیقات رده بندی حشره ها موسسه تحقیقات گیاه پزشکی تصریح کرد: چرخه زندگی سفید بالک ها شامل شش مرحله تخم ریزی، پوره سن اول، پوره سن دوم، پوره سوم، شفیره و در نهایت حشره بالغ می شود و تولیدمثل آنان به دو روش جنسی و بکرزایی است، همچنین این حشره ها رفتار تغذیه‌ای پیچیده‌ای دارد و محل‌های مناسب برگ را برای تغذیه خود جست و جو می کند.
بر اساس اعلام موسسه تحقیقات گیاهپزشکی، وی اضافه کرد: تغذیه این حشره از برگ گیاه منجر به ضعف گیاه و در نهایت خشکی آن شده و همچنین این حشره با ترشح موم روی برگ گیاه باعث اختلال در فتوسنتز و در نهایت گیاه سوزی می‌شود.
وی ادامه داد: علاوه بر خسارت زایی اقتصادی این حشره می تواند ناقل ویروس گیاهی نیز باشد، اما به هیچ عنوان انتقال دهنده هیچ گونه بیماری به انسان نیستند و تنها ممکن است در صورت ورود به چشم و مجاری بینی حساسیت‌هایی را ایجاد کنند.
منظری اظهار داشت: به دنبال شیوع جمعیت سفید بالک در فضای سبز شهری و بی نتیجه ماندن اقدامات کنترلی اولیه، سازمان بوستان ها در سال 1394 طی دعوت نامه ای از محققان موسسه خواست تا به این موضوع ورود پیدا کنند. همزمان با این مساله، در فضای رسانه ای نیز مصاحبه هایی به طور عمده با افراد غیرکارشناس صورت می گرفت که نه تنها این حشره به اشتباه معرفی می شد بلکه نشر شایعاتی درباره ماهیت این حشره، مردم را به شدت نگران کرد.
رئیس بخش تحقیقات رده بندی حشره ها موسسه تحقیقات گیاه پزشکی افزود: نخستین اقدامی که در موسسه تحقیقات گیاهپزشکی انجام شد، مطالعه و شناسایی رده بندی این حشره بود که با نمونه برداری از سطح مناطق آلوده، گونه صحیح این حشره تحت عنوان «Aleuroclava jasmini Sensu lato » معرفی شد.
وی گفت: به دنبال انعقاد تفاهم نامه ای بین شهرداری تهران و موسسه تحقیقات گیاهپزشکی، کارگروه سفیدبالک تشکیل شد؛ این کارگروه که محققان موسسه، سرپرستی علمی آن را بر عهده داشتند، با عضویت دو نماینده از هر منطقه شهرداری تهران و تهیه فرم های پایش و آموزش در سال 94 آغاز به کار کرد.

** هوای گرم و خشک تهران و فراوانی توت زمینه طغیان را فراهم کرد
منظری ادامه داد: در اولین سال پایش، 11 منطقه با پراکنش جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب تهران به صورت پایلوت مورد بررسی قرار گرفت و دستورالعمل اولیه تدوین و به مرور زمان با تحلیل فیدبک های دریافتی و بازدید های میدانی ، دستورالعمل های فنی تکمیل شده و در اختیار نمایندگان همکار ما در سازمان بوستان ها قرار گرفت.
این عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی، یکی از علل طغیان سفیدبالک ها را نبود پارازیتویید فعال آن در محیط دانست و اظهار داشت: از زمان ورود یک آفت به یک منطقه تا طغیان گسترده آن، یک پروسه زمانی طولانی طی می شود و زمانی که یک حشره وارد محیطی می شود اگر شرایط برای زادآوری آن مهیا باشد، تراکم آن به شدت اوج می گیرد و در مورد سفیدبالک هم همین اتفاق افتاد؛ هوای گرم و خشک تهران از طرفی و فراوانی درخت توت (به عنوان گیاه میزبان) ،شرایط لازم را برای طغیان سفیدبالک ها در غیاب شکارگر طبیعی آن فراهم کرد.
منظری اتخاذ راهکار طبیعی و بدون استفاده از سموم شیمیایی را در مهار سفیدبالک، از دغدغه های اصلی محققان موسسه گیاهپزشکی عنوان کرد و گفت: از ابتدای تشکیل کارگروه سفیدبالک در سال 94 تا به امروز ، دغدغه اصلی در مهار سفیدبالک ها این بوده که فرهنگ مصرف نکردن سم به ویژه در فضای شهری در ارتباط مسقیم با سلامتی شهروندان را جا بیندازیم و همه اقدام های کنترلی نیز بر این محور طراحی شد.
وی تصریح کرد: از سوی دیگر اقدام های فیزیکی نیز به گونه ای طراحی شد که کمترین ضرر به دشمنان طبیعی این آفت وارد شود تا بتوانیم با شناسایی شکارگرهای طبیعی آن، مبارزه بیولوژیک را در دستور کار قرار دهیم؛ بدین ترتیب کارگروه سفیدبالک در سال دوم اجرای این طرح یعنی در سال 95 با تبدیل به شبکه مراقبت، علاوه بر 11 منطقه پایلوت، همه مناطق 22گانه شهر تهران را در مهار این آفت تحت پوشش قرار داد.
وی گفت: تشکیل شبکه مجازی آنلاین و پشتیبانی مستمر و شبانه روزی در پاسخ به سوالات نمایندگان عضو در این کارگروه نیز از دیگر اقدام های انجام شده برای هدایت علمی و اجرایی شبکه مراقبت سفیدبالک بود.

** کنترل بیولوژیک سفید بالک به معنی حذف این آفت نیست
«شهرام فرخی» عضو هیات علمی و معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور نیز در این زمینه گفت: استفاده از پارازیتویید فعال یک حشره برای کنترل جمعیت آن اساس مبارزه بیولوژیک محسوب می شود که ما از همان ابتدای کار برای شناسایی پارازیتویید فعال این آفت وارد عمل شدیم که متاسفانه هیچ پارازیتویید یا دشمن طبیعی در محیط یافت نشد؛ برنامه ردیابی پارازیتویید فعال را ادامه دادیم، تا اینکه در نهایت در سال 95 تک نمونه پارازیتویید فعال سفیدبالک را در میدان ولیعصر تهران پیدا کردیم و بدین ترتیب فرضیه امکان حضور شکارگر طبیعی این آفت در محیط شهری تهران به اثبات رسید.
وی اظهارداشت: پس از آن سعی ما بر آن بود که پارازیتویید های (شکارگرهای طبیعی) سفیدبالک را در ابتدای فصل طغیان (یعنی در اوایل تیرماه) در محیط مستقر کنیم؛ اکنون بر طبق آمار، در کل شهر تهران حدود 50 درصد پارازیتویید فعال سفیدبالک در محیط مستقر شده است و با اجرای کلیه دستورالعمل های مبارزه بیولوژیک جمعیت این حشره اکنون به طور طبیعی و بدون استفاده از سموم شیمیایی به کنترل کامل درآمده است.
سرپرست شبکه مراقبت سفید بالک در خصوص مبارزه و کنترل این آفت بدون مبارزه شیمایی با رد این دیدگاه که عده ای تصور می کنند کشت گیاه توت در فضای سبز تهران باعث طغیان سفیدبالک شده است، افزود: درخت توت گیاهی است کم توقع، مقاوم به کم آبی، رشد سریع و کمترین آفات را در میان درخت ها دارد. حدود 25 سال پیش برای کاشت رقم کاکوزا که رقمی غیر مثمر است، در فضای سبز شهر تهران اقدام شد و در طول این سال ها شهروندان تهرانی از زیبایی و اکسیژن این گیاه بهره مند می شدند؛ پس نمی توانیم دلیل طغیان این آفت را در کاشت درخت توت جستجو کنیم.
فرخی اضافه کرد: حقیقت آن است امروز عامل مهمی به نام تغییر اقلیم، سبب شده گونه جدیدی از سفیدبالک (که متفاوت از آن گونه ای است که روی یاس رازقی ظاهر می شود و یا به اشتباه عسلک پنبه یا سفیدبالک گلخانه نامیده می شود) با نام Aleuroclava jasmine s.l در فضای سبز شهری بروز و ظهور پیداکرده و در شرایط مساعد گرم و خشک تهران ماندگار شود؛ در حالیکه وجود این آفت در توتستان های دنیا جز در یکی دو مورد گزارش نشده است.
وی درباره دستورالعمل های اجرایی مبارزه بیولوژیک سفیدبالک گفت: جمع آوری برگ های خزان کرده یکی از اقدام های فیزیکی توصیه شده در اولین نسخه دستورالعمل کارگروه سفیدبالک بود که در سال دوم با توجه به اطلاعات دریافت شده از میزان جمعیت زنبور پارازیتویید سفیدبالک در مناطق مختلف شهر، دستورالعمل داده شد برگ های جمع شده را سوزاند نشود بلکه به منظور ادامه فعالیت پارازیتویید بر روی آن ها، این برگ های آلوده را در پارک های جنگلی خارج از شهر دپو کنند.
فرخی اضافه کرد: روغن پاشی در پاییز و زمستان یکی دیگر از توصیه های ما بود؛ چرا که در بررسی های خود دریافتیم این گونه سفیدبالک با تمام شدن فصل تابستان و خزان برگ های توت روی میزبان دیگری به نام درخت زیتون منتقل می شود و متاسفانه درخت زیتون هم در تهران به فراوانی یافت می شود پس به لحاظ دامنه میزبانی وسیع، شرایط مساعد برای حضور این حشره در چهار فصل در تهران فراهم بود.
وی ادامه داد: پس این تصور که سفیدبالک ها با سردشدن هوا ازبین می رود، صحیح نیست بلکه آن ها با تغییر میزبان به حیات خود ادامه می دهند و روغن پاشی که یک ترکیب غیر شیمیایی و بسیار ایمن است در محیط شهری قابل استفاده است. آبشویی با تکنیک واترجت،حذف پاجوش تنه جوش، هرس سبز از دیگر توصیه های ما در مبارزه بیولوژیک است.
این عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی با تاکید بر این مطلب که هدف از کنترل بیولوژیک «حذف آفت» نیست، گفت: درخصوص آفت سفیدبالک ما هدفمان حذف این آفت نیست بلکه حفظ تعادل بین جمعیت آفت و دشمن طبیعی اساس برنامه های مبارزه بیولوژیک است؛ در واقع ماهیت و بیولوژی این حشره که در هر نسل میلیونی نوزاد تولید می کند و هر یک ماه یک نسل خود را می بندد و نجومی زاد و ولد می کند به ما اجازه نمی دهد آن را حذف کنیم و از نظر علمی نیز چنین کاری صحیح نیست.
وی یادآورشد: تجربیات دیگر کشورها نشان می دهد، در زمان جنگ جهانی دوم با تصور غلط که حشره خوب حشره مرده است، سم ددت به فراوانی استفاده شد، غافل از آن که هر حشره ای جایگاه مشخصی در خلقت دارد و بشر برای مبارزه با حشره ها باید نگاه جهانی و گلوبال داشته باشد و تعادل اکوسیستم در اولویت برنامه ریزی های ما قرار داشته باشد.

** نظارت و کنترل مداوم سفیدبالک ها
معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور افزود: نظارت ما در مورد سفیدبالک ها همیشگی است و در سال جاری اقدام های مستمر کنترل بیولوژیک به ثمر نشسته و جمعیت این آفت با دشمن طبیعی خود به حد تعادل رسیده است.
فرخی تصریح کرد: این تصور که سفیدبالک به داخل ریه انسان رفته و تخم ریزی می کند، نادرست است، در سال های اول، تراکم جمعیت این حشره در اطراف ساختمان مجلس شورای اسلامی و بسیاری از اداره ها و ارگان های مهم بسیار زیاد بود؛ طغیان سفیدبالک در این قسمت از شهر، به همراه انتشار مطالب غیر علمی در رسانه ها، فشارها و تشویش هایی در افکار عمومی ایجاد کرد که در نهایت منجر به این شد که سازمان بوستان ها تحت فشار مضاعف، اقدام های جسته گریخته ای برای سم پاشی یا نصب تله های زرد انجام دهند و چون برخورد علمی با این موضوع وجود نداشت، تله های زرد بدون در نظر گرفتن دامنه میزبانی همه جا حتی روی درخت نارون، چنار و غیره نیز نصب شد.
وی براین باور است که اگر از همان ابتدا فرصت کافی برای بررسی علمی یک پدیده به دانشمندان و متخصصان امر داده شود، نه تنها از صرف هزینه های غیر هدفمند جلوگیری می شد بلکه با صرف زمان کمتر نتیجه مطمئن تری به دست می آمد.
وی با تاکید بر نقش رسانه ها به عنوان یک همکار علمی برای محققان افزود: رسانه ها باید بازوی علمی محققان باشند و با همکاری در انتشار اخبار صحیح به افکار عمومی اطمینان خاطر بدهند که علم برای حل معضلات راه حل دارد، رسانه ها باید کمک کنند دیدگاه مردم، درباره شیوه علمی حل مسائل اصلاح شود و این فرهنگ جا بیفتد که اتخاذ راهکارهای علمی ممکن است زمان بر باشد اما به طور حتم ما به دنبال یافتن نتیجه قطعی و بی خطر برای مردم و محیط زیست هستیم.

** سم پاشی برای مقابله با سفید بالک صحیح نبود
وی اظهارداشت: زمانی که موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور برای مهار سفیدبالک وارد عمل شد با تشکیل شبکه مراقبت و شناسایی دامنه میزبانی، اقدام های اصولی برای کنترل جمعیت این حشره انجام شد در صورتی که اگر مسئولان می خواستند تحت فشار رسانه ای برای حل این موضوع اقدام کنند، باید سم پاشی ها ادامه می یافت تا جایی که حتی اگر کل شهر هم سم پاشی می شد نه تنها در مهار سفیدبالک کوچکترین اثری نداشت بلکه سلامت شهروندان دچار مخاطره جدی می شد.
معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور ادامه داد: این حشره چند نسلی است که وجود دارد و در برابر سموم شیمیایی مقاوم شده است؛ با سم پاشی، تمام شکاگرهای طبیعی آن از بین می رود و را مبارزه طبیعی و بیولوژیک بسته می شود. بنابراین سم پاشی یکی از راه های اشتباه برای کنترل و مهار طغیان آفات به شمار می رود.
فرخی مبارزه بیولوژیک سفیدبالک را در مدت اجرای این طرح، برای دانش گیاهپزشکی کشور همراه با دستاوردهای علمی ارزشمندی دانست و گفت: اجرای این طرح که به صورت تیمی صورت گرفت برای ما دستاوردهای خوبی به همراه داشت؛ شناسایی پارازیتویید اختصاصی این گونه سفیدبالک از جمله این دستاوردها بود؛ با اجرای عملیات پایش و ردیابی در سطح وسیع، دو گونه زنبور پارازیتویید شناسایی شدکه به صورت اختصاصی روی پوره و شفیره سفیدبالک توت عمل می کنند.
وی اضافه کرد: همچنین دریافتیم حشره کامل، لارو کفشدوزک لکه هلالی از شکارگرهای مراحل نابالغ سفیدبالک‏ها هستند که ما در اجرای این طرح برنامه های اجرایی خود را به گونه ای تنظیم کردیم که کنترل سفیدبالک روی فون دشمنان طبیعی و جمعیت سایر حشرهای مفید اثر منفی نگذارد؛ بنابراین شکار انبوه را ممنوع اعلام کردیم و نصب تله های زرد را تنها به منظور پایش و آماربرداری و در سطح محدود توصیه کردیم که این امر دستاوردی بی نظیر در زمینه کنترل بیولوژیک برای ما به دنبال داشت.
وی افزود: در عملیات پایش و ردیابی، فون بسیار غنی از دشمنان طبیعی در حدود 11 گونه حشرات مفید از جمله چندگونه کفشدوزک، سن های شکارگر، کنه های شکارگر، بالتوری های سبز ، مگس های شکارگر و غیره برای ما جمع آوری کرد که تصور نمی کردیم، محیط شهر تهران با این میزان از آلودگی صوتی و وجود منو اکسید کربن و ساختمان های بلند مرتبه چنین فون غنی از شکارگرها را در خود داشته باشد و این یک یافته ارزشمند برای این موسسه تحقیقاتی بود که این فون غنی را برای کنترل بیولوژیک شهر تهران به منزله یک سرمایه طبیعی بدانیم و باید برای حفظ و بهره برداری صحیح آن برنامه ریزی کنیم.
به گفته فرخی، اقدام ها و توصیه های عملی اجرا شده برای کنترل بیولوژیک سفیدبالک توت در تهران تحت عنوان «نشریه فنی سفیدبالک توت» توسط دو عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور نگارش شده و اکنون در تالار ترویج دانش و فنون کشاورزی به نشانی اینترنتی http://www.agrilib.ir برای دسترسی عموم بارگذاری شده است.