سایه سیاست بر همه‌ امور سنگینی می‌کند

این روزها مهم ترین رویداد تئاتری ایران در پایتخت و چند شهر دیگر کشور در حال برپایی است که برگزاری سی و دومین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر فرصتی شد ساعتی را میزبان قادر آشنا دبیر جشنواره و مدیر کل سابق هنرهای نمایشی معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشیم.

وی در بخش نخست این گفتگو درباره لزوم ثبات مدیریت در جشنواره و حوزه فرهنگ، تدوین نظام‌نامه برای تئاتر فجر، اضافه و کم شدن بخش‌های مختلف در طول سال‌ها به جشنواره بر اساس سلیقه مدیران هر دوره و ... صحبت کرد.

در بخش دوم و پایانی گفتگو با قادر آشنا دبیر جشنواره سی و دوم تئاتر فجر به عملکرد این دوره از جشنواره پرداخته شد. روند برگزاری بخش بین الملل و بازار تئاتر ایران، لزوم حمایت از نسل جوان و تولید آثار فاخر به معنای واقعی کلمه و همچنین حواشی که قبل از آغاز جشنواره دامن تئاتر فجر را گرفته و منجر به تغییر دبیر شده بود از جمله موارد مطرح شده در بخش دوم و پایانی گفتگو با قادر آشنا است.

با ما در این گفتگو همراه می‌شوید:

* اشاره کردید که تئاتر جایگاه شایسته خود را در بین مسئولان فرهنگی پیدا نکرده است. دلیل بی‌اهمتی و یا کم‌اهمیت بودن تئاتر نزد مسئولان فرهنگی کشور را در چه می‌دانید؟ چقدر خود هنرمندان ما در شکل گیری این نگاه موثر هستند؟

- قبلا هم گفته‌ام که تئاتر ایران ۱۵ مساله دارد و این ۱۵ مساله ۷ راه حل دارند. صحبت درباره این مشکلات بحث زیادی را می‌طلبد، اما یکی از مسائل مهم تئاتر ایران مسئله مدیریت است. دوم هنرمندان و سوم نگرشی است که از تئاتر در جامعه وجود دارد. در واقع نگرشی که از تئاتر در جامعه وجود دارد نگرش مثبتی نیست. در بین مسئولان هم تئاتر اولویت اول به حساب نمی آید. هنرمندان هم به گونه ای رفتار نکردند و آثاری روی صحنه نبرده اند تا با تولیدشان مسئولان را به تئاتر علاقمندان و این هنر را مردمی کرده و وارد سبد خانواده کنند.

در نهایت در کنار تمام توفیقاتی که تئاتر به دست آورده با مسائل و مشکلاتی روبرو است. البته باز هم معتقدم تئاتری که در حال حاضر در ایران جریان دارد تئاتری پوینده و فعال است. چون من به کشورهای دیگر هم سفر کرده و وضعیت تئاتر در جاهای دیگر را هم دیده‌ام اما متاسفانه بودجه، ابزار و امکانات تئاتر متناسب با نیاز مردم و هنرمندان ما نیست. وقتی ابزاری متناسب با نیاز هنرمندان و رشد فکری آنها نیست نمی‎توان انتظار داشت که تئاتر در بهترین وضعیت خود در جامعه جریان داشته و تأثیرگذار باشد.

*البته هنرمندان جوان تئاتر در سالهای اخیر تلاش کرده اند که خودشان را از وابستگی به دولت کنار بکشند و به شکلی مستقل آثار جذابی را هم تولید کرده‌اند.

- برخی از کارهایی را که همین هنرمندان جوان ما در جشنواره تئاتر فجر خلق کردند باعث حیرت و شگفتی ما است. مثلاً به همین نمایش «سقراط» به کارگردان حمیدرضا نعیمی نگاه کنید، این نمایش چه در اجرای عمومی و چه در جشنواره تئاتر با اقبال عمومی روبرو شده است. ما تنها اندک فرصتی برای این کار به وجود آوردیم و بقیه راه را خود نعیمی و گروهش رفته است و توانسته کاری فاخر به معنای واقعی تولید کند. تمام مهمانان خارجی ما در جشنواره از دیدن این اثر لذت بردند و این اثر را بسیار جذاب و شایسته تلقی کردند. می شود از این اتفاق ها در طول سال برای تئاتر ما بیشتر از این رخ دهد.

جوانان تئاتری ما بسیار با استعداد و ایده پرداز هستند. مثلا من نمایشی را از یک جوان خوزستانی دیدم که در جشنواره مقاومت با موضوع دفاع مقدس اجرا شد. این نمایش حیرت انگیز است و دو ساعت تماشاگر بدون خستگی و ملال به دیدن آن می نشیند و می خندد. در عین اینکه مخاطب در حین دیدن این اثر می خندد، اما لحظه ای هم مکث می کند و راجع به موضوع آن به فکر فرو می‌رود. ما بسیاری هنرمند جوان زیر ۳۰ سال داریم که اگر به آنها توجه شود می توانند آثار ماندگاری خلق کنند.

* مساله مورد توجه دیگر در جشنواره ای که عنوان بین المللی دارد، آثار بخش بین‌الملل و کیفیت آنها است. چون به صرف حضور چند اثر خارجی در یک جشنواره نمی توان نام بین المللی بر آن گذاشت. انتخاب آثار در جشنواره ای با قدمت تئاتر فجر به چه شکل است؟ علاوه بر کیفیت و مطرح بودن یک اثر خارجی چقدر مسائل اقتصادی، اهداف جشنواره و مسائل فرهنگی در انتخاب یک نمایش خارجی تاثیر دارد؟ به عنوان نمونه ما در سال‌های گذشته شاهد حضور گروه‌های ناشناخته بسیاری در تئاتر فجر بودیم که حتی یکی از این گروه‌ها عنوان کرده بود که برای اولین بار است در جشنواره‌ای شرکت می‌کند و بیش از این تنها جلو ورودی یک کلیسا نمایشش را اجرا کرده است.

- جشنواره تئاتر فجر، جشنواره ای بین المللی است و بین المللی بودن آن هم ارتباطی به حضور چند اثر خارجی در آن ندارد. به این دلیل بین المللی است که در کشورهای دیگر دنیا به عنوان جشنواره ای شناخته شده از آن نام می برند. من به بسیاری از کشورها سفر کردم و در اکثر آنها تئاتر ایران را با جشنواره تئاتر فجرش می شناختند. نکته بعدی در مورد بین المللی بودن جشنواره این است که واقعا گروه های خارجی مشتاق حضور در جشنواره ما هستند. بنابراین جشنواره تئاتر فجر هم به لحاظ اعتبار و هم به لحاظ شأن و جایگاهی که در دنیا به دست آورده واقعا جشنواره‌ای بین المللی به حساب می آید.

اما در مورد انتخاب گروه های خارجی مواردی وجود دارد که عرض می کنم. در برخی دوره ها مثل امسال ما شاهد حضور گروه های بیشتری در جشنواره هستیم در دوره هایی هم مثلا تنها ۸ کار در جشنواره حضور می‌یابند. اولین مساله ما باز هم به همان نبود نظام‌نامه مشخص درباره جشنواره بازمی‌گردد. دومین مساله ای که ما را در انتخاب آثار محدود می کند، بودجه است.

اگر ساختار جشنواره تئاتر فجر مستقل باشد، دبیرخانه در طول یک سال می تواند برای آثار خارجی اش برنامه ریزی کند. ما در جشنواره کودک و نوجوان همدان این برنامه ریزی را کردیم. خود من دو بار به همراه شهرام کرمی دبیر جشنواره کودک و نوجوان همدان آثار خارجی را در کشور خودشان دیدم و آنها را برای حضور در ایران انتخاب کردیم به این شکل که آثار به جای انتخاب از روی فیلم به شکل زنده انتخاب شوند، بسیار موثر است. ما وقتی نمایش ها را در کشور خودشان و یا جشنواره های خارجی دیگر می بینیم شاهد واکنش زنده مخاطب به این آثار هستیم. نتیجه موفق این شکل از انتخاب آثار را در جشنواره تئاتر کودک و نوجوان دیدیم. حتی رسانه ای هم که به دنبال تیتر منفی و اشکال و ایراد از جشنواره بود نتوانست تیتری کاملا منفی بزند و از بخش بین المللی جشنواره انتقادهای جدی کند، چون کارها، کارهای قابلی بودند.

بنابراین اگر دبیرخانه جشنواره تئاتر فجر ما هم در طول یکسال فعال باشد و بتواند دست به برنامه ریزی درستی بزند شاهد تقویت بخش بین المللی خواهیم بود. نباید دو ماه مانده به آغاز جشنواره تازه بودجه به دبیرخانه تزریق شود. در این مدت زمان کم آنها نمی توانند کار مثبتی انجام دهند. اما با داشتن بودجه، هیاتی می توانند به کشورهای مختلف سفر و آثار را انتخاب کنند. واکنش تماشاگران به یک اثر نمایشی بسیار اهمیت دارد که معمولا ما از آن محروم هستیم.

اما امسال ما دقت نظر بیشتری در انتخاب آثار بخش بین الملل داشتیم. واقعا برایمان پرچم یک کشور اهمیت نداشت بلکه کیفیت آثار مهم بود. در این دوره برای بخش بین المللی هزینه زیادی کردیم که البته بخشی از هزینه ها را سفارتخانه ها پذیرفتند و بخشی را هم رایزنان فرهنگی. حتی توانستیم اسپانسر بگیریم.

در این دوره علاوه بر حضور آثار شاخص بین المللی، کارگاه های آموزشی را هم افراد متخصص و شناخته شده ای برگزار می کنند. از ۱۲ کارگاهی که در این دوره برگزار شد، ۱۰ تا از آنها توسط اساتید خارجی برپا شد که اتفاق خوشایندی است. حتی کمپانی هایی هم که در جشنواره تئاتر و بازار تئاتر ایران شرکت کردند کمپانی های شناخته شده ای به حساب می آیند. همین حضور، فضای متفاوتی را نسبت به دوره گذشته به وجود آورده است.

* البته بازار تئاتر ایران، امسال زیاد قابل دفاع نبود و اکثر افرادی که در این بازار دو روزه حضور داشتند به عملکرد و نحوه برگزاری آن انتقاد می کردند. مدت زمان بازار هم بسیار کوتاه بود و هیچ فرصتی برای معرفی به گروه ها نمی داد. اگر قرار است بازار تئاتر را به این شکل نصفه و نیمه برگزار کنیم بهتر نیست که اصلا قید برپایی آن را بزنیم؟

- وقتی قرار است راجع به موضوعی قضاوت کنیم باید شرایط زمانی و مکانی آن را کنار یکدیگر بگذاریم. زمانی است که شما تنها یک کانال ارتباطی با خارج دارید و به این ترتیب است که برای خروج از این کانال ترافیک به وجود می آید چون دیگر هیچ راهی وجود ندارد. اما زمانی است که ما چندین راه خروج پیش‌رو داریم و فردی هم یک راه دیگر به ما پیشنهاد می کند، به این ترتیب فرآیند ارتباط با خارج به راحتی انجام می شود.

در سال های گذشته که بازار تئاتر ایران شلوغ و پررونق بود تنها راه ارتباطی ما با جهان تئاتر خارج از کشور مرکز هنرهای نمایش بود اما الان گروه ها نمایشی در ایران زیاد شده و این گروه ها به راحتی راه های معرفی گروه‌شان به خارج از کشور را یاد گرفته اند همچنین ما دانشجویان ایرانی که در کشورهای دیگر مشغول به تحصیل هستند هم زیاد داریم. همین مراودات آنقدر زیاد شده که ارتباطات به راحتی انجام می گیرد. اما تئاتر فجر مهم یک کانال ارتباطی است که می تواند در معرفی گروه ها موثر باشد. مزیتی که بازار تئاتر فجر نسبت به راه های دیگر دارد این است که افراد شناخته شده تری در هر دو طرف ماجرا قرار دارند که می توانند به یکدیگر معرفی و وارد مذاکره شوند. این کانال ارتباطی کانال امتحان پس داده ای است و کمپانی هایی که در کارگاه ها شرکت دارند کمپانی های شناخته شده مطمئن و مطرحی هستند.

بنابراین این بازار اعتبار دارد و هر دو طرف ایرانی و خارجی با اطمینان می توانند توانمندی هایشان را به یکدیگر نشان دهند. اتفاقا وقتی فراخوان بازار تئاتر اعلام شد، گروه های خارج از کشور تمایل بیشتری نسبت به گروه های ایرانی برای شرکت از خودشان نشان دادند. این به معنای این است که گروه های ایرانی راه خودشان را پیدا کرده اند و به راحتی می توانند با کمپانی ها و گروه های خارجی ارتباط برقرار کنند. در حال حاضر چندین فستیوال خارجی تئاتر وجود دارد که معمولا گروه های ایرانی از طریق اینترنت از زمان برگزاری همه آنها اطلاع دارند و برای دیدن این آثار و مذاکره با کمپانی های خارجی مشخص اقدام می کنند.

* بنابراین ترجیح می دهید در سال های آینده این بازار تئاتر دیگر برپا نشود.

- بازار تئاتر جشنواره تئاتر فجر تا جایی که کشش داشته باشد برگزار می شود. شاید سال آینده کشش بازار تئاتر کمتر از امسال باشد. من معتقدم به دلیل مراودات گروه های ایرانی با همتایان خارجی خود هر ساله کشش بازار تئاتر ایران کمتر می شود.

* عملکرد جشنواره را تا امروز چطور ارزیابی می کنید؟ با وجود اتفاقاتی که قبل از آغاز جشنواره پیش آمد از روند برگزاری جشنواره رضایت دارید؟

- من قول دادم بعد از پایان جشنواره تئاتر فجر جلسه ای را با رسانه ها و هنرمندان بگذارم تا بیایند و سر فرصت عملکرد جشنواره را نقد کنند، چون حق هنرمندان و منتقدان ما است که در طول سال عملکرد تئاتر کشورشان را رصد و نظراتشان را بیان کنند. بنابراین من همانند سال گذشته آمادگی برگزاری جلسه ای انتقادی را دارم.

اما اگر بخواهیم میانگین بگیریم تا امروز از مجموعه اتفاقاتی که افتاده راضی هستم. این راضی بودن به معنای این است که جشنواره تئاتر فجر با مشکلی جدی روبرو نشد و کارها تا امروز به درستی انجام شده است. به این ترتیب که نظم و مقررات، ورود و اسکان گروه‌های خارجی و بقیه کارهای مربوط به اجراها به خوبی انجام گرفت و در نهایت هیچ ممانعت و مشکلی به وجود نیامد. من لحظه به لحظه خبرهای جشنواره تئاتر فجر را در رسانه ها رصد می کند و همه نقدها را هم در پوشه ای جمع آوری می کنم تا در جریان کامل امور قرار داشته باشم. خوشبختانه تا امروز هیچ نقد جدی به عملکرد جشنواره نشده است. البته برخی انتقادات مثل اینکه چرا برخی کارها با تاخیر به صحنه می روند و یا چرا ترافیک جمعیتی باعث شده عده ای که بلیت دارند مجبور شوند روی زمین بنشینند، وجود دارد که وارد هم هست.

در برگزاری جشنواره ای به این گستردگی ممکن است چنین اتفاقاتی بیفتد و طبیعی هم است. ازدحام مخاطبان، برگزاری ۱۶ اجرای صحنه ای در طول روز، خستگی عوامل و حراست تالارها و... باعث بروز چنین اتفاقاتی می شود . ولی به نظرم ما امسال بسیار منظم تر از سال گذشته جشنواره را برگزار می کنیم و با وجود استقبال از کارها آثار با نظم بسیار خوبی روی صحنه می روند. دلیل این منظم بودن هم این است که ما امسال کارهای VIP و مهمان را بسیار کمتر از سال گذشته چاپ کردیم که البته این اقدام به من به عنوان دبیر جشنواره فشار زیادی وارد آورد. چون بسیاری از مدیران ما از دبیرخانه توقع کارت داشتند و به حق هم متوقع بودند اما ما اولویت را به هنرمندان تئاتر و افرادی که پول داده و برای دیدن کاری بلیت تهیه کرده بودند، دادیم.

اما سال گذشته اول مدیران و مسئولان در سال می نشستند بعد کسانی که بلیت داشتند و ما شرمنده آنها می شدیم. البته امسال هم ما شرمنده مدیران شدیم اما شرمندگی در مقابل مسئولان هم رده خودمان راحت تر از هنرمندان و مردم است.

*سوال پایانی که از شما دارم درباره قرار گرفتن سایه سیاست بر سر تئاتر کشور است. اتفاقاتی که قبل از آغاز جشنواره تئاتر فجر افتاد و منجر به تغییر دبیر جشنواره شد می توانست باعث به وجود آمدن حاشیه ها و مشکلات فراوانی برای این رویداد شود. بروز این حواشی بازهم به اهالی تئاتر یادآوری کرد که مسائل فرهنگی در کشور ما تحت تاثیر سیاست قرار دارد. البته به اسماعیل عالیزاد دبیر جشنواره انتقاداتی از همان ابتدا وارد بود اما می شد قبل از آغاز برنامه ریزی ها در انتخاب دبیر بازنگری کرد نه اینکه دو هفته مانده به آغاز جشنواره برخی خبرسازی‌ها را بهانه کرد و دبیر را تغییر داد. البته باز هم معتقدم که از همان ابتدا نباید این دبیر برای پذیرفتن مسئولیتی به این سنگینی انتخاب می شد.

- درباره حواشی که قبل از جشنواره تئاتر فجر رخ داد آلان نمی خواهم صحبتی کنم چون جشنواره با مطرح کردن این مسائل آسیب می بیند. بعد از جشنواره تئاتر فجر و به سلامت پایان یافتن آن درباره همه این حواشی بحث خواهم کرد. اما باید بگویم که سیاست در کشور ما بر همه عرصه ها مثل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سایه انداختند است. سیاست حتی بر علم و فن آوری هم سایه انداخته است. کلا سیاست بر همه مسائل دیگر غالب است. تا زمانی که ما همترازی و همسان سازی نکنیم این مشکل وجود دارد و تاثر هم از آن مستثنی نیست. اما صادقانه می گویم مساله‌ای که در مورد روابط عمومی جشنواره تئاتر فجر به وجود آمد هیچ نقشی در جابه جایی دبیر نداشت.

آقای مرادخانی از ابتدای ورودشان به معاونت هنری به دنبال مدیر مناسب می گشتند. حتی من هم استعفایم را محترمانه به وزیر داده بودم و مضمون آن هم این بود که جناب آقای وزیر از آنجا که هنر تئاتر، هنر فاخری است و هنرمندان ما هم افراد بزرگی هستند، تئاتر نمی تواند در ابهام باقی بماند بنابراین من از سمت خود استعفا می دهم تا با فراغ بال بتوانید فردی را به عنوان رئیس مرکز هنرهای نمایش انتخاب کنید تا روند رسیدگی بر امور تئاتر تسهیل شود. در متن استعفا من هم هیچ دلخوری و اعتراضی وجود نداشت و صحبتهایم نشانگر همکاری با وزیر بود چون من شرایط را می فهمم و می دانم که باید این جابه جایی ها انجام گیرد اما ما باید شرایط را برای این جابه جایی و به عبارتی نقل و انتقال قدرت فراهم کنیم.

بنابراین بعد از تغییر مدیر جزو وظایف مرادخانی است که در صورت لزوم دبیر جشنواره ای را که مدیر قبلی انتخاب کرده تغییر دهد. دبیر قبلی را خود من معرفی کرده بودم و در ابتدا هم متوجه ضعف‌هایی در عملکردش شدم که باعث شد در حوزه اجرا خودم ورود پیدا کنم. اما معاون هنری بعد از انتصابش به این نتیجه رسید که دبیر جشنواره را تغییر دهد بنابراین نقل و انتقالات هیچ ربطی به تغییر روابط عمومی جشنواره و گزارش یک رسانه نداشت.