ایران و ترکیه: اتحادی که نبود!

از زمان روی کار آمدن دولت وابسته به حزب عدالت و توسعه در ترکیه و با توجه به صبغه اسلامگرای این دولت، توجه بین‌المللی به امکان نزدیکی روابط ترکیه با ایران معطوف شد. با این حال، نشریه «فارن پالیسی» ضمن بررسی روابط دو کشور طی این مدت، نتیجه‌گیری می‌کند که این روابط هیچ‌گاه آن چنان هم گرم و صمیمی نبوده است. 

نشریه «فارن پالیسی»، وابسته به شورای روابط خارجی ایالات متحده، در مطلبی به بررسی روابط ایران و ترکیه در چند سال اخبر پرداخته است. به نوشته این نشریه، سیاست نزدیکی به ایران که از سوی «رجب طیب اردوغان»، نخست وزیر ترکیه دنبال می‌شد، موجب نگرانی شدید دولت‌های غربی شد.

افزون بر این، ترکیه در قبال برنامه هسته‌ای ایران، موضعی در پیش گرفت که به این نگرانی‌ها بیش از پیش دامن زد. این کشور همواره در این زمینه در مسیری متفاوت با هم‌پیمانان غربی خود پیش رفته که مهمترین نمونه آن را می‌توان در ژوئن ۲۰۱۰ دید که ترکیه در سازمان ملل بر علیه تحریم‌های ایران رأی داد.

با این حال، تحلیلگر فارن پالیسی بر این باور است که درباره درجه نزدیکی دو کشور اغراق شده و روابط ایران و ترکیه در این دوره از عدم اطمینان و نابسامانی آکنده بوده است. ترکیه و ایران از قرون ۱۶ و ۱۷میلادی و زمان تقابل دو دولت صفوی و عثمانی با هم رقیب بوده‌اند.
انقلاب‌های عربی در سال ۲۰۱۱، بار دیگر این جو رقابت را زنده کرد و دو کشور هم اکنون در طیف گسترده‌ای از موضوعات، با یکدیگر اختلاف‌‌نظر دارند و رو در روی هم قرار گرفته‌اند.

سوریه، مهمترین زمینه اختلافات دو طرف را تشکیل می‌دهد. موضع ترکیه نسبت به بشار اسد و حمایت این کشور از گروه‌های اپوزیسیون سوریه، امری است که مستقیم منافع ایران را تهدید کرده و به واکنش واداشته است. در این زمینه، به ویژه در هفته‌های اخیر و با سقوط جنگنده ترکیه توسط سوریه، تنش‌ها افزایش پیدا کرده است.

موضوع دیگر، بحث‌ها درباره استقرار سامانه راداری «ناتو» در خاک ترکیه است که موافقتنامه آن در سپتامبر گذشته میان دولت ترکیه و ناتو امضا شد. شماری از تحلیلگران بر این باورند که این سامانه در اصل با هدف محافظت از اسرائیل و علیه ایران طراحی شده است.

عامل دیگری که موجبات آزردگی شدید ایران را فراهم آورد، این بود که تقریباً همزمان با اعلام امضای توافقنامه فوق، اردوغان سفری به برخی کشورهای آفریقایی از جمله مصر داشت و در آنجا، سخنانی را درباره ضرورت سکولاریسم در امر حکومت‌داری مطرح کرد. این امر موجب واکنش ایران شد؛ تا جایی که آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ترکیه را به ترویج الگوی آمریکایی از اسلام متهم کرد.

اما علاوه بر مصر، ترکیه در جبهه‌های دیگری نیز تلاش کرده با ایران رقابت کند. از جمله، این کشور با اعلام حمایت از مردم فلسطین و مخالفت با اسرائیلی‌ها، کوشیده با افزایش حوزه نفوذ خود، جای پای ایران را در این کشور کمرنگ کند.

افزون بر همه این‌ها، از اواخر سال ۲۰۱۱، مسأله عراق نیز به یکی از مهمترین موارد تنش‌زا میان ایران و ترکیه تبدیل شد. خروج نیروهای آمریکایی از عراق ـ که با افزایش نفوذ ایران در این کشور همراه شد ـ باب میل دولتمردان ترکیه نبود و به همین جهت، آن‌ها از هر راهی برای اعمال فشار بر دولت «نوری مالکی» که نزدیک به ایران است، بهره بردند.

اما مسائل و مشکلات دو کشور، تنها محدود به حوزه‌های سیاسی و امنیتی نبوده و در بخش اقتصاد نیز نمود پیدا کرده است. ایران دومین صادرکننده گاز طبیعی به ترکیه (پس از روسیه) و تأمین کننده ۳۰ درصد نیاز این کشور به شمار می‌رود. با این حال، در این حوزه نیز تاکنون مشکلات فراوانی میان دو کشور بروز کرده است.

در پایان، بی‌ثباتی فزاینده در خاورمیانه که به سبب وقوع انقلاب‌های عربی پدید آمده، ترکیه را ترغیب کرده تا سیاست‌های خود را در هماهنگی بیشتری با واشنگتن تعریف کند. برای نمونه، ترکیه در همراهی با تحریم‌های غرب علیه ایران، اعلام کرد خرید نفت از ایران را به میزان ۲۰ درصد کاهش می‌دهد.

تحلیلگر فارن پالیسی در پایان نتیجه می‌گیرد، هرچند ترکیه آشکارا به ائتلاف ضدایرانی نخواهد پیوست و تغییری بنیادین در سیاست‌های خود نسبت به ایران به وجود نخواهد آورد، ماه عسل روابط میان دو کشور به پایان رسیده است. به این ترتیب، در دهه‌های آینده به احتمال زیاد جدال برای نفوذ منطقه‌ای میان دو کشور افزایش می‌یابد و این امر، موجب تحولاتی در اوضاع سیاسی خاورمیانه خواهد شد