خلق تفکر نوآورانه؛ از اروپا تا ایران

اهمیت نوآوری در صنعت موضوعی جدیدی نیست. هرچه بازارهای رقابتی در سطح بین المللی گسترش می یابد شرکت ها، صنایع و کشورها تمایل بیشتری نسبت به خلق مزیت های رقابتی نشان می دهند. کسب مزیت های رقابتی ماحصل سبک تفکر نوآورانه است. سوئد در میان کشورهای جهان نمونه ای مثال زدنی از خلق و مدیریت نوآوری در صنعت است. کشوری با جغرافیایی سخت و منابع طبیعی محدود و با جمعیت حدود ده میلیون نفر که توانسته است مراحل رسیدن به توسعه پایدار و سراسری را چنان سریع طی کند که اکنون یکی از مثال های موفق مدل اقتصاد سیاسی اسکاندیناوی برشمرده می شود. در مقابل ایران نیز از جمله کشورهایی است که در خاورمیانه بیشترین میزان سرمایه گذاری در فعالیت های توسعه و تحقیق را داراست. کشوری که علیرغم محدودیت های متعدد ناشی از تحریم در بخش های مالی، تبادل دانش، تکنولوژی و غیره پیشرفت های پایداری ـ که تنها با وجود دیدگاه نوآورانه در صنعت امکان پذیر است ـ کسب نموده و برنامه های میان و بلندمدتی برای ادامه تحقق این هدف دارد. اما به واقع چه تفاوت ها و شباهت هایی میان شرایط و خصایص دو کشور سبب شده تا یکی نمونه موفق کشوری نوآورانه در صنعت به سبک غربی شود و دیگری نمونه کشوری پیشرو در زمینه نوآوری به سبک انقلابی­؟
 
بی گمان مطابقت ماهیت اقتصاد دو کشور نیازمند پژوهش های موشکافانه است اما به طور کلی با مشاهده برخی از آمار و ارقام موجود می توان به تفاوتهایی همچون میزان سرمایه گذاری مالی و انسانی در نوآوری میان دو کشور پی برد. مخارج تحقیق و توسعه، پیش نیاز و پاشنه آشیل پروژه های نوآورانه است. بانک جهانی میزان سرمایه گذاری ایران در فعالیت های تحقیق و توسعه برای سال ۲۰۱۷ میلادی را ۰.۸۳ درصد از تولید ناخالص داخلی اعلام کرده است. بر طبق اطلاعات موجود در درگاه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد بخش عمده این مخارج به شرکت های دولتی تخصیص یافته است. بانک جهانی سهم مخارج تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی سوئد در سال ۲۰۱۸ میلادی را ۳.۳۱ درصد برآورد کرده است. گزارش یونیسف حاکی از آن است که بخش عمده بودجه تحقیق و توسعه به بخش خصوصی تخصیص یافته است.
 
نرخ مالیات بر درآمد بالا و سعی در توزیع برابر ثروت موجب شده تا نرخ نابرابری اجتماعی در سوئد کمتر از عموم کشورها باشد. در عین حال مجمع جهانی اقتصاد در گزارش پایان سال ۲۰۱۹ میلادی بازار این کشور را یکی از رقابتی ترین بازارهای بخش دانش بنیان و خصوصی جهان معرفی کرده است. از سوی دیگر، بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت معنوی، سوئد پس از سوئیس در میان 132 کشور جهان بالاترین میزان نوآوری را داراست. آمریکا در جایگاه سوم قرار دارد. از دیدگاه برخی از صاحب نظران  رابطه مستقیمی میان میزان رقابتی بودن بازار و سطح نوآوری حاکم است. لذا توسعه رقابت در بازار به عنوان متغیری بنیادین منجر به ارتقاء دیدگاه نوآورانه در این کشور شده است. در مقابل سایر صاحبنظران، سیاست ها و قوانین دولتی در اقتصاد و صنعت را عامل اصلی و تعیین کننده در خلق نوآوری بیان می کنند. اما بر اساس گزارش اشاره شدهُ، در میان کشورهای آسیای میانه و جنوبی، ایران رتبه دوم سرمایه گذاری در نوآوری را به خود اختصاص داده است. بر طبق این گزارش ایران به همراه برزیل و پرو بیشترین رشد سرمایه گذاری در حوزه نوآوری در سال ۲۰۲۰ میلادی را داشته اند که بخشی از آن را می توان نشأت گرفته از دنیاگیری کرونا و امور تحقیق و توسعه مرتبط با تولید واکسن و بخشی دیگر را توجه دولتمردان به رابطه گسترش نوآوری و توسعه پایدار دانست.
 
دولت سوئد ضمن برقراری تسهیلات مالی و فکری برای بخش خصوصی، امور تحقیقاتی بخش دولتی را از طریق تأسیس شرکت های تخصصی تحقیق و توسعه مدیریت می کند. یکی از این شرکت ها وینوکا (Vinnoca) است.  چشم انداز تأسیس این شرکت همچون بسیاری دیگر از نهادهای مرتبط، ترقی توسعه سیستم های نوآورانه سوئد با تمرکز بر نواحی تکنولوژی، حمل و نقل، ارتباطات و نیروی کار است. تخصیص بودجه به امور تحقیقاتی از طریق این کانال فرایند انجام کمک های دولتی به نهادهای خصوصی را اثربخش تر و سریع تر می کند. سیستم مالی و بانکداری قدرتمند سوئد از محرک های دیگر خلق نوآوری در این کشور است. اسکناس به طور کامل از عملیات های پولی و بانکی حذف شده است. نرم افزارهای کاربردی (اپلیکیشن ها) جای خود را به دستگاه های خود پردازها داده اند. همچنین سیستم بانکی به طور کامل به بازارهای جهانی متصل است. سوئد در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا یکی از بیشترین تعداد شرکت های دانش بنیان را به خود اختصاص داده است. در عین حال ریسک سرمایه گذاری در این کشور به طرز قابل توجهی پایین است. ارتقاء هدفمند سطح تحصیلات عمومی و رابطه مستمر دانشگاه ها و موسسات آموزشی و تحقیقاتی با صنعت از دیگر عوامل تأثیرگذار در رشد نوآوری در سوئد است.
 
فرایند خلق و توسعه دیدگاه نوآورانه در ایران یک مسیر مستقیم و از قبل برنامه ریزی شده را طی نمی کند. با وجود برنامه های مدون تحقیق و توسعه و سطح بالای جمعیت تحصیل کرده، محدودیت های فراوانی در نقل و انتقال دانش و تکنولوژی وجود دارد. همچنین، حمایت های مالی و فکری از بخش خصوصی کمتر از بسیاری از کشورها و ریسک سرمایه گذاری بالاست. با این وجود، خصیصه ای کلیدی ایران را متمایز از سایر قطب های نوآوری در جهان کرده است و آن وجود بستر تنش، چالش و راهکارهای مواجهه با آنها طی ده های اخیر است. ایران طی سالیان اخیر در شرایط تهدید و فشار مستمر، ملزم به خلق ایده های نوآورانه رشد و توسعه اقتصادی شده است. این شرایط بستری متمایز برای خلق تفکر انتقادی و نوآورانه نسبت به پدیده ها را به وجود آورده است که با حاصل آمدن شرایط ثبات و کاهش تنش ها در آینده، مزیت رقابتی بزرگی برای کشور به ارمغان خواهد آورد.