پنج ویژگی شاخص شعر اخوان ثالث

سید مهدی زرقانی در گفت‌وگوی زنده اینستاگرامی که به مناسبت سی‌امین سالروز درگذشت مهدی اخوان ثالث، به همت موسسه خردسرای فردوسی برگزار شده بود، درباره ویژگی‌های شعر اخوان ثالث اظهار کرد: اولین و مهم ترین شاخصی که شعر اخوان را به این سطح رسانده و او را از بقیه متمایز می‌کند مطالعه و تحقیق فوق‌العاده زیاد او در ادبیات کلاسیک است، من در بین شاعران معاصری که همتراز او هستند شاعری را نمی‌شناسم که به اندازه اخوان بر ادبیات کلاسیک فارسی تسلط داشته باشد.
وی تصریح کرد: برای اینکه مرا متهم به مبالغه و اغراق‌گویی نکنید کافیست «بدایع و بدعت‌ها» و «عطا و لقاء» را بخوانید و اینکه چطور اخوان رگه‌های حرف‌هایی را که می‌خواهد درباره شعر نیما بزند را از ادبیات کلاسیک استخراج می‌کند، هنگامی که اخوان صحبت می‌کند از کلامش تسلط بر ادبیات کلاسیک می‌بارد و سوار بر ادبیات فارسی است و حتی بر خواندن شعرهای عربی تسلط شگفت‌آوری دارد، بنابراین یک وجه تشخص اخوان که او را متمایز از دیگر شاعران می‌کند تسلط فوق‌العاده‌اش بر فرهنگ و ادبیات کلاسیک است.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: در حوزه مطالعات فلسفه و جامعه‌شناسی عصر جدید نیز وقتی اخوان صحبت می‌کند، می‌بینید که حوزه‌های مختلف مطالعاتی را داشته؛ اما اهل اینکه بخواهد خود را فاضل نشان دهد نیست و هیچ‌گاه نخواسته است خود را دانا نشان دهد. مطالعه و تحقیق فراوان او باعث می‌شود او تبدیل به یک متفکر شود و جهان اندیشه خاص خود را داشته باشد و جهان بینی او شبیه به هیچ کس نیست، حتی ساختن تعبیرهایی مانند مزدشت برگرفته از جهان اندیشه خاص خودش است، او هرچه مطالعه می‌کند را  در خم وجود خود می‌ریزد و به آن رنگ اخوانی‌ می‌دهد و در کلام و شعر خود آن را بازنمایی می‌کند، بنابراین من فکر می‌کنم گمشده شعر دهه‌های اخیر ما و آنچه که باید ما به عنوان شاعر معاصر از اخوان بیاموزیم غروق فوق‌العاده‌اش در فرهنگ و ادبیات کلاسیک است.
وی ادامه داد: ویژگی دیگری که اخوان دارد و جالب و آموزنده است، این است که  به خودباوری عمیقی رسیده است که اخوان را در برابر دیگری مفتون نمی‌کند و دیگری وقتی به اخوان می‌رسد مانند سنگی که در دریا می‌افتد به درون اخوان می‌رود و رنگ اخوان را به خود می‌گیرد؛ این مفتون نشدن در مقابل دیگری باعث می شود که شعرش اصالت داشته باشد.
زرقانی بیان کرد: ویژگی سومی که به نظرم می‌رسد صداقت هنری اوست. اخوان هم با خود صداقت دارد و هم با دیگری، هرچه مرور می کنم در اشعار اخوان حتی وقتی درباره موضوعاتی شعر می‌گوید که ظاهرا با جهان بینی‌اش سازگاری ندارد یا جزء دغدغه‌های او نیست آن‌قدر صبر می‌کند و مضمون را در درونش می‌پرورد تا تبدیل شود به جزئی از خودش که به آن باور داشته باشد، سپس درباره‌اش شعر می‌گوید، لذا ممکن است شعری از اخوان بخوانید و با جهان بینی‌ای که در آن شعر تبیین و تبلیغ می‌شود موافق نباشید و ایدئولوژی شما با ایدئولوژی آن شعر همسو نباشد اما به قدری صداقت در آن می‌بینید که بر دل شما خواهد نشست و این کار خداوندان هنر است.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی اظهار کرد: چهارمین ویژگی اخوان پرهیز از افتادن در دام نخبگی است، بسیاری از شاعران دلشان می‌خواهد ادای روشن فکران، فیلسوفان و نخبگان را دربیاورند اما مطلقا در شعر اخوان چنین چیزی را نمی‌بینیم، حتی وقتی اخوان صحبت می‌کند اصرار دارد با لهجه مشهدی صحبت کند چون متوجه شده برای شاعری مثل او در دام نخبگی افتادن آفت است، به نظر من علت اینکه اخوان می‌تواند امکانات زبان کوچه را تماما کشف کند و از آن به نحو احسن استفاده کند به این دلیل است که در دام نخبگی نیفتاده است. پنجمین ویژگی شعر اخوان عطف شاعری او به تجربه زیسته‌اش است، تقریبا هرچه تصویر در شعر اخوان می‌بینیم یا بر اساس تجربه زیسته درونی و یا تجربه زیسته بیرونی است.
وی افزود: از نکته‌های جالب در شعر اخوان این است که اگر از هردو منظر فرم و محتوا وارد شعر او بشوید او را در بالاترین سطح می‌بینید. اگر یک منتقد ادبی بگوید می‌خواهم فقط به جنبه‌های فرم بیرونی اخوان مانند تکنیک‌های زبانی، موسیقی، نظام تصویرگری و معناپردازی نگاه کنم می‌بیند که انصافا شعر اخوان در سطح عالی کار می‌کند. از لحاظ موسیقی زبان، هیچ شاعر معاصر دیگری را نمی‌توان در کنار اخوان قرار داد و به نظرم قدرت موسیقی زبان او بسیار خوب است، جالب است که موسیقی شعر اخوان موسیقی برافزوده نیست، او شعرش را می‌گوید اما به شکل طبیعی به قدری ذهن او موزون شده که حتی در بیان عادی شعرش نظام موسیقیایی فوق‌العاده می‌بینیم.
زرقانی اضافه کرد: در بخش تصویرگری، از تکنیک‌های بلاغت جدید مثل آن‌چه که در سینما است به قدری ماهرانه استفاده می‌کند که به اندازه همان مهارت از تکنیک‌های تمهیدات کلاسیک در نگاه قدما است، بنابراین وقتی از نظر فرم شعر اخوان را بررسی کنیم متوجه می‌شویم در افق بسیار بالا حرکت می‌کند.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: اخوان یا وارد یک حوزه فکری یا اندیشه‌ای نشده و یا اگر وارد شده بسیار عمیق وارد شده، بنابراین می‌توانم بگویم ویژگی شاخص اخوان هم در فرم و هم در محتوا بسیار عمیق است، به خصوص در سه اثر شاهکار اولش، اما در سه آثار بعدی هنوز مانده که به درخشش آن سه اثر اول برسد.
وی خاطرنشان کرد: یک وجه دیگر تمایز اخوان ثالث این است که در قصیده گفتن، قدرت شعری‌اش با بهار برابری می‌کند، وقتی شعر نو می‌گوید قدرت شعری‌اش از بسیاری از شاعران نوپرداز معاصر و حتی از آن‌ها بالاتر است، مثلا در زبان و موسیقی شعر معروف به نیمایی، بی تردید اخوان گام‌ها از نیما جلوتر است، قدرت هنری شعرهای آزاد اخوان از جهت تکنیک‌های هنری با هیچ کس قابل مقایسه نیست.
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه بی‌توجهی اخوان به منتقدانش، شعرش را دارای اصالت کرده، گفت: اگر اخوان می‌خواست پشت سر منتقدان حرکت کند و به صداهای سطحی که به گوشش می‌رسید، بیش از آن‌چه که خود تشخیص می‌داد اصالت و اولویت دهد، به رنگ آن‌ها درمی‌آمد و شعرش از اصالت تهی می‌شد، اما این‌کار را نکرده است.