ترکیب کابینه پیشنهادی روسای جمهور قبلی چگونه بود؟

مبارزات انتخاباتی عرصه ای فشرده، نفس‌گیر و بسیار پر تنش است. دفاع از برنامه های اجرایی و گماردن مشاورین کاربلد خود بخشی از ماجراست. اما مشکلات تازه پس از پیروزی شروع میشود. رئیس جمهور منتخب کمتر از دو ماه برای چیدن کابینه خود فرصت دارد. کابینه ای که بزرگ و کوچک جناح پیروز (به دلیل حزبی نبودن انتخابات) معمولا خود را در آن سهیم می‌دانند و این چالشی بزرگ برای رئیس جمهور منتخب است. انتخابات دولت سیزدهم و تاخیر و گفتگوها و شایعات زیاد پیرامون فهرست کابینه نشان داد، این بحران در دولت سیزدهم نیز وجود خواهد داشت. در این گزارش نگاهی به زمان معرفی کابینه در دولتهای مختلف و رفتار مجلس وقت در بررسی هیات وزیران انداخته‌ایم.

دولت هاشمی، رای اعتماد بی حرف و حدیث
اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان چهارمین رئیس‌جمهور منتخب ایران (دوره پنجم)، در ۲۶ مرداد ۱۳۶۸ در مراسم تحلیف شرکت کرد و سوگند خورد که پاسدار اسلام و ارزش‌های انقلاب باشد. رئیس جمهور در این مراسم گفت: «این مسائل (پاسداری از ارزش‌ها) در سراسر زندگی ما بوده و انگیزه ما هم همین است. جامعه روحانیت نیز در این وظیفه یاری می‌کند. دغدغه ما امروز این است که در دنیای پر از فساد امروز، جمهوری اسلامی چه اقداماتی برای حفاظت از اسلام دارد. از لحاظ سیاسی باید به گونه‌ای حرکت کنیم که جنگ اتفاق نیفتد.»
برای تشکیل کابینه اما رئیس مجلس سابق کار مشکلی پیش رو نداشت. بسیاری از وزرای دولت قبلی یا بر صندلی وزارت ابقا شدند یا در وزارت خانه‌ای دیگر به ادامه کار پرداختند. با این وجود لیست کابینه 9 روز بعد به دست مجلس رسید و هشتم شهريور 68، مجلس سوم، پس از سه روز بحث و بررسي در مورد صلاحيت کاندیداهای وزارت، شاید به دلیل شرایط ویژه آن روز کشور، بی هیچ حرف و حدیثی به كليه وزراي پيشنهادي رئیس سابق خود راي اعتماد داد. سيد محمد خاتمي (وزير ارشاد)، بيژن زنگنه (وزير نيرو)، مرحوم اكبر تركان (وزير دفاع)، مصطفي معين (وزیر آموزش عالی)، محمد غرضي (وزير پست، تلگراف و تلفن)،‌ عبدالله نوري (وزير كشور) و علي‌اكبر ولايتي (وزير امور خارجه) از مهم‌ترین چهره‌هایی بودند که بعدها توانستند در سیاست کشور نقش‌آفرینی کنند. نکته جالب دولت سازندگی ترکیب نیروهای چپ (خط امام) و راست و استفاده از همه ظرفیت‌های کشور در این کابینه بود.

دولت خاتمی، آغاز شکاف سیاسی
اگر اکبر هاشمی رای اعتماد را از همکاران سابق خود گرفت، کار خاتمی بسیار مشکل‌تر بود، چرا که رای اعتماد را باید از رقیب انتخاباتی خود می‌گرفت. چیزی که پیش از روز تحلیف و بررسی وزرا به نظر سخت می‌رسید، اما در نهایت آرامش و بدون تنش توسط خاتمی و ناطق نوری (رئیس وقت مجلس) مدیریت شد. خاتمی در روز 13 مرداد 76 و در مراسم تحلیف نشان داد به شعارهای خود پایبند است. او در سخنرانی خود برخلاف هاشمی که اقتصاد را اصل گرفته بود بر آزادی تکیه کرد: «استقلال و آزادی دو پایه استوار نظام جمهوری اسلامی ایران است. حق آحاد مردم است که بگویند، بدانند و سخن خود را بیان کنند و پرسش و اعتراض خویش را مطرح کنند و در جهان پیچیده امروز، علاوه بر اجرای اصل امر به معروف و نهی از منکر و حق همگانی به خاطر پیچیدگی‌های موجود، این حق از جمله از طریق نهادهای مدنی، تشکل‌های قانونی، وسایل ارتباط جمعی و تأمین آزادی‌های فردی و جمعی تحقق پیدا کند. این مسئولیت بزرگ که متوجه رئیس‌جمهور است، نشانه حساسیت و اهمیت جایگاه و پایگاه ریاست‌جمهوری است.»
لیست کابینه خاتمی اگرچه تعدادی وزیر مشترک با دولت قبلی داشت، ولی به لحاظ فکری به کلی متفاوت شده بود. نیروهای چپ که بعدها به دوم خردادی مشهور شدند، در همه کابینه دیده می‌شدند و برخلاف دولت اول هاشمی خبری از ائتلاف نیروهای چپ و راست نبود. البته وضعیت متفاوت بود و حالا "انتخابات" خود به یک نهاد تاثیرگذار و رقابتی تبدیل شده بود و نیروهای فراجناحی اوایل انقلاب جای خود را به نیروهای جناحی داده بودند. با این حال 16 روز طول کشید تا در 29 مرداد 76 بررسی کابينه اول سيدمحمد خاتمي در مجلس پنجم پایان پذیرد و مجلس پنجم به کليه اعضاي پيشنهادي کابينه محمد خاتمي اعتماد کرد. محمد شريعتمداري (وزیر بازرگانی)، محمدرضا عارف (پست و تلگراف و تلفن) ، علي شمخاني (وزیر دفاع)، مصطفي معين (وزیر آموزش عالی)، عطاءالله مهاجراني و احمد مسجد جامعي (وزیر ارشاد)، اسحاق جهانگيري (معادن و فلزات) و بيژن زنگنه (وزیر نفت) از مشهورترین وزرای دولت خاتمی بودند.

دولت احمدی‌نژاد، آزمون محافظه‌کاران
احمدی‌نژاد غافلگیری انتخابات نهم بود، چرا که هیچ کس فکر نمی‌کرد در رقابت کسانی مثل هاشمی رفسنجانی، محمدباقر قالیباف، مهدی کروبی و علی لاریجانی در نهایت شهردار نسبتا گمنام تهران انتخاب شود. اما به هر حال او در یکی از انتخابات‌های با مشارکت پایین توانست رئیس جمهور ایران شود. 
احمدی نژاد در 15 مرداد 84 در مجلس چنین آغاز کرد: «بهترین ژست دیپلماتیک، پایبندی به قوانین است. در کشور ما دموکراسی واقعی وجود دارد و قوا مستقل از یکدیگر هستند و اگر بپذیریم که قوه مجریه در کار مقننه دخالت کند، مفهومش دیکتاتوری است لذا من حامی اجرای قانون هستم و از تمام ظرفیت قانون برای استیفای حق مردم استفاده خواهم کرد. اعتدال، مشی دولت است و هر نوع افراط و تفریط جایی در این دولت ندارد و به همه فرصت‌ها، توان‌ها و شایستگی‌ها اتکا خواهد شد و پیشرفت و منافع ملی و عزت همگانی در این دولت مد نظر خواهد بود.»
با توجه به سابقه احمدی‌نژاد و شکل‌گیری اردوگاه محافظه‌کاران قابل پیش‌بینی بود که لیست وزرای وی کاملا با ادوار پیشین تفاوت داشته باشد و دیگر خبری از تکنوکرات‌های 20 سال گذشته نبود. او هشت روز پس از تحلیف در 23 مرداد کابینه خود را به مجلس معرفی کرد و مجلس هفتم علیرغم اینکه پیش‌بینی می‌شد در صلاحیت وزیران سختگیری نکند؛ اما در دوم شهريور 84 نمايندگان در راي‌گيري نهايي به 17 وزير پيشنهادي راي اعتماد دادند و افراد پيشنهادي براي وزارت‌خانه‌هاي نفت، آموزش‌ و پرورش، تعاون و رفاه موفق به كسب آراي نمايندگان مجلس هفتم شوراي اسلامي نشدند. غلامحسين محسني اژه‌اي (وزیر اطلاعات)، منوچهر متکي (وزیر خارجه)، مصطفي محمد نجار (وزیر دفاع)، مصطفي پورمحمدي (وزیر کشور)،‌ پرویز فتاح (وزیر نیرو) از چهره‌های شاخص کابینه احمدی نژاد بودند.

دولت روحانی، بازگشت به اعتدال
دولت یازدهم در وضعیتی ویژه روی کار آمد. تحریم‌های بین‌المللی به رهبری ایالات متحده کار را برای دولتمردان سخت کرده بود و قطعنامه‌های پشت سر هم علیه ایران صادر می‌شد. در چنین شرایطی حسن روحانی در غیاب هاشمی رفسنجانی (که رد صلاحیت شده بود) با شعار مذاکره و مشی اعتدالی عهده‌دار منصب ریاست جمهوری شد. 
او در سیزده مرداد در سخنانی در مجلس از قدرت‌های غربی خواست تحریم‌ها را برداشته و مذاکرات را از سر بگیرند. روحانی در شرایطی کشور را تحویل گرفت که برای نخستین بار بعد از پایان جنگ ایران و عراق، دو سال پیاپی رشد اقتصادی ایران منفی بود، صادرات نفت ایران به موجب تحریم‌های بین‌المللی بسیار کاهش یافته و تورم شتاب فزآینده‌ای به خود گرفته بود. بسیاری از کارخانه‌ها ورشکست و کارگران زیادی بیکار شده بودند، همچنین قطعنامه‌های فصل هفتم کشور را با خطر جنگی قریب‌الوقوع روبرو کرده بود.
او در روز تحلیف لیست کابینه را تحویل علی لاریجانی داد و 11 روز بعد با گفتن اینکه: «وزیران من فرماندهان کهنه‌کار هستند نه سربازان میدان» از فهرست خود دفاع کرد. او از وزیران دولت‌های اکبر هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد بهره برد. از بین اسامی معرفی شده برای وزارتخانه‌های دولت جدید، ۶ نفر در دولت‌های هاشمی رفسنجانی، ۳ نفر در دولت‌های خاتمی و ۱ نفر در دولت‌های احمدی‌نژاد مشغول به کار بودند. در نهایت از 18 وزیر معرفی شده 3 نفر (محمدعلی نجفی، جعفر نیلی منفرد، مسعود سلطانی فر) نتوانستند رای اعتماد مجلس نهم را جلب کنند. علی طیب نیا هم با 274 رای بالاترین رای را در میان وزرای دولت یازدهم به دست آورد.

دولت سیزدهم، پایندگی اعتدال یا منش جدید؟
حالا دولت سیزدهم، همچون دولت نهم با یک مجلس همسو روبرو شده است. 14 مرداد رئیسی در مجلس با بیان اینکه: «جهان، در حال دگرگونی است و تأمین منافع ملت‌ها، منوط به درک جهان جدید و تعامل راهبردی با قدرت‌های نوظهور است و سیاست خارجی موفق، سیاست خارجی متوازن است» نشان داد مذاکرات را جدی خواهد گرفت. رئیسی وارث دولتی تحریم زده و اقتصادی بحرانی شده، ولی هنوز مشخص نیست لیست کابینه او متشکل از چه کسانی است. لیست‌های مختلفی که تا این لحظه از کابینه رئیسی منتشر شده، چهره‌هایی بعضا ناشناخته هستند. باید دید لیست مورد نظر کی به دست مجلس می‌رسد و مجلس یازدهم که قول داده در کنار دولت باشد، چقدر می‌تواند به این فهرست اعتماد کند.