سد چم‌شير،فاجعه‌اي بزرگتر از سد گتوند؟

گروه اقتصادي - حسين قباديان: کابوس تلخ سد گتوند در استان خوزستان که يک دهه پيش با وجود هشدارهاي مکرر در مورد وجود معدن نمک در نزديکي مخزن آن و افزايش شوري آب کارون، راه اندازي شد، حالا در مورد چم‌شير در حال تکرار است.
به گزارش مردم سالاری آنلاین،طرح سد و نيروگاه 176 مگاواتي چم شير در 25 کيلومتري جنوب شرقي گچساران در استان کهگيلويه و بوير احمد قبل از پيوستن رودخانه خيرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلي به نام تنگه چم شير نزديک مرز استان بوشهر در حال احداث است و قرار است پنجمين سد بزرگ کشور باشد. مطالعات مرحله اول اين طرح در سال 1381 به اتمام رسيد. سرانجام در سال 1384 مطالعات مرحله دوم به شرکت مهندسين مشاور پاراب فارس واگذار شد و پس از برگزاري مناقصه، شرکت‌هاي سابير، مهاب قدس و صفا نيکو سپاهان برنده شدند و قرارداد آن در سال 1386 منعقد شد. حاميان احداث سد چم‌شير معتقدند احداث اين سد موجب توسعه زيرساخت‌هاي برق، کشاورزي، صنعت و گردشگري استان‌هاي جنوبي کشورمان از جمله کهگيلويه و بويراحمد، بوشهر و خوزستان خواهد داشت اما منتقدان طرح، احداث آن را فاجعه اي زيست محيطي همچون سد گتوند مي‌دانند.معاون آب و آبفاي وزارت نيرو مي‌گويد: عمليات اجرايي احداث «چم‌­شير» پيشرفت 93درصدي دارد و انتظار مي‌رود اين طرح در دي ماه سال جاري آبگيري سد شود. به گفته جوانبخت، با بهره‌­برداري از اين طرح در شرايط کنوني منابع آبي کشور، بخش قابل توجهي از مشکلات و معضلات استان‌هاي جنوبي ايران برطرف خواهد شد.
منتقدان چه مي‌گويند؟
اسماعيل کهرم، مشاور پيشين رئيس سازمان حفاظت محيط زيست در امور محيط طبيعي، کارشناس محيط زيست و استاد دانشگاه در گفتگويي با سايت امتداد، ضمن يادآوري تبعات آبگيري سد گتوند در منطقه جنوب کشور، گفت: اتفاقي که در ماجراي سد گتوند افتاد، اين بود که آقايان طرح اين سد را ريختند و هنگام ساخت به اين فکر افتادند که چرا ارتفاع آن را زياد نکنيم! ارتفاع سد را تا 25 متر افزايش دادند و نتيجه اين شد که درياچه پشت سد، وسعت بيشتري به خود بگيرد.   در پي اين اتفاق، آب جمع شده در پشت سد به گنبد نمکي رسيد که در زير آب قرار داشت. محل قرار داشتن اين گنبد نمکي، مدت‌ها قبل توسط کارشناسان رصد شده بود. اين گنبد، يک ترکيب بزرگ نمکي است که در زير سطح خاک قرار گرفته و وقتي که آب سد گتوند افزايش پيدا کرد به اين گنبد رسيد.  در مورد سد چم شير هم چنين اتفاقي در انتظار است. به حدي ارتفاع سد چم شير را افزايش داده‌اند که آب پشت سد به يک گنبد نمکي رسيده است. وجود شمار قابل توجهي از فروچاله‌ها در مجاورت اين سد، نشان از قابليت بالاي انحلال داشته و به محض آغاز آبگيري آن، احتمال گريزپذيري آب نيز متصور خواهد بود. در نتيجه با آبگيري اين سد، بايد منتظر افزايش قابل توجه شوري آب منطقه باشيم.  محمد درويش کنشگر محيط زيست نيز در گفت و گو با رکنا گفت: طبق گزارش مطالعه زمين شناسي سد چم شير آبگيري اين سد مي‌تواند فجايعي به مراتب عميق تر و سهمگين تر از سد گتوند را به دنبال داشته باشد. بررسي مطالعات زمين شناسي اين طرح که در سال 92 منتشر شده به صراحت تاکيد دارد  که اين سد مي‌تواند بحران‌هاي جدي را در منابع آب رودخانه زهره تا خوزستان ايجاد کند و اين گزارش کتمان پذير نيست.درويش با اشاره به اينکه گزارش زمين شناسي اين طرح واقعا نگران کننده است  عنوان کرد: تمام حرف مدافعان آبگيري اين سد اين  است که اين طرح در يک استان محروم انجام مي‌گيرد و چندين درصد اشتغال ايجاد مي‌کند و اين مولفه‌ها مي‌تواند هر دولتي را قانع کند که آبگيري اين طرح يک گزارش عملکرد خوبي براي آينده است ولي از عواقب آن به دولت‌ها نمي‌گويند و مشکل همين جا شکل مي‌گيرد.وي اضافه کرد: يک مطالعه اي را دکتر جلالي و همکارانش در دانشگاه تهران منتشر کرده اند که نشان مي‌دهد سد گتوند مسبب اصلي 86 درصد انحلال نمک در دو سال اول بهره برداري بوده است. در گزارش زمين شناسي سد چم شير اشاره مي‌شود که 70 درصد مخزن سد چم شير روي سازند گچساران است و در گزارشي هم که بعد از جدي شدن موضوع توسط دکتر بهلولي و منتظري از دانشگاه تهران منتشر شد مشخص شد که سالانه 500 هزار تن نمک وارد مخزن اين سد شده و حل مي‌شود.درويشس ادامه مي‌دهد: اين حجم عظيم نمک مي‌تواند بر روي چشمه‌هاي پايين دست تاثيرات بسيار نامطلوبي بگذارد در حاليکه هم اکنون شوري آب در پايين دست رودخانه زهره 35 درصد بيشتر از شوري رودخانه است اين يعني دو برابر شورتر از آب دريا، حال اگر آب مخزن هم به اين اضافه شود شوري را چند ده برابر خواهد کرد و اين يعني يک فاجعه بزرگ.
حاميان طرح، انتقادات را رد مي‌کنند!
با وجود انتقادات صريح کارشناسان مطرح محيط زيست، حاميان طرح سد چم‌شير همچنان از آن دفاع مي‌کنند و درباره فوايد آن هم سخن مي‌گويند. مديرعامل شرکت آب منطقه‌اي کهگيلويه و بوير احمد مي‌گويد: تامين آب زمين‌هاي کشاورزي پايين دست از مهمترين مزاياي احداث سد «چم‌­شير» در استان است که با توجه به خشکسالي‌هاي پياپي سال‌هاي اخير نيازي براي تحقق کشاورزي پايدار و بهبود وضعيت معيشتي بهره برداران است.رييس اداره ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي گچساران نيز گفته: احداث دهکده گردشگري در منطقه سد «چم‌­شير» صنعت گردشگري در اين شهرستان را متحول مي‌کند و با توجه به پيش بيني ورزش‌هاي آبي و هواي مطلوب اين منطقه حداقل در سه فصل سال مي‌تواند تکميل کننده جذابيت‌هاي گردشگري اين شهرستان باشد.شرکت ميدريت منابع آب ايران هم مي‌گويد: رودخانه زهره به واسطه حضور 6 منبع شور کننده در طي هر سال زمينه ورود بيش از 2.5 ميليون تن نمک را به پايين دست رودخانه مهيا مي‌کند. مطالعات شرکت مديريت منابع آب ايران نشان مي‌دهد، پس از احداث سد چمشير، ميزان نمک منتقل شده به پايين دست به سالانه 500 هزار تن مي‌رسد؛ به معناي ديگر شاهد کاهش 84 درصدي شوري آب مهيا مي‌شود.
سعيد نيکي‌سخن، استاد دانشگاه نيز در گفتگو با خبرگزاري دولت، ايرنا گفته: اطلاعات غلط زيادي به مردم داده شده از جمله اينکه 70 درصد مخزن سد چمشير بر روي سازند گچساران است، درحالي‌که گزارش‌ها بيانگر حضور 36 درصدي مخزن سد روي اين سازند و عدم تداخل با معبر نمکي در سرتاسر مخزن است. بيش از 150 مورد نمونه‌برداري و 2000 ساعت جلسه کارشناسي انجام شده و از کيفيت آبگيري سد اطمينان حاصل شده است.محمد ابراهيم ساعت‌چي، کارشناس مديريت منابع آب نيز به خبرگزاري مهر مي‌گويد: سد چم‌شير 25 جلد مستندات محيط زيستي دارد و اين گزارش در اختيار نهادهاي پژوهشي از جمله منتقدان قرار گرفته بوده است. تمامي‌مواردي که مورد نگراني کارشناسان محيط زيست است، در گزارشات ارزيابي مورد توجه قرار گرفته و سازمان حفاظت محيط زيست نيز با بررسي دقيق کارشناسي مسئله مجوز احداث سد را صادر کرد. وي گفته: بر اساس برداشت‌هاي متعدد زمين‌شناسي و همچنين تهيه گزارش ژئوفيزيک، نگراني از انحلال نمک در مخزن سد وجود ندارد و اين مسئله با مدلسازي‌هاي سطح بالا مورد تاکيد قرار گرفته است.
نظر مرکز پژوهش‌هاي مجلس چيست؟
مرکز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي‌در گزارشي که روز نهم مهرماه منتشر کرد، ضمن تشريح وضعيت اين سد اعلام کرد: با توجه به حساسيت‌هاي کيفي مرتبط با سد چم شير تا زمان بهبود شرايط آبي و افزايش آبدهي رودخانه که فرايند آبگيري را تسهيل خواهد کرد، فرصتي فراهم است تا با به روزرساني و تدقيق مطالعات انجام شده به ويژه با بهره گيري از داده‌هاي هيدرولوژيکي دهه اخير و تکميل مطالعات زمين شناسي براي رفع بعضي ابهام‌هاي موجود اقدام کرد.در گزارش مرکز پژوهش‌هاي مجلس آمده: وجود زون‌هاي شور در محدوده مخزن و پايين دست سد و تداخل مخزن با سازند گچساران پس از آبگيري، نگراني‌هاي جدي در خصوص وضعيت کيفي رودخانه زهره ايجاد مي‌کند. با توجه به بررسي مطالعات صورت گرفته و مستندات طرح، در محدوده مخزن سد چم شير سطوح نمکي مشاهده نشده و منشأ زون شورکننده درون مخزن ناشي از شورابه عميق با فشار بالا بوده، لذا با آبگيري سد نمي‌توان انتظار داشت که دبي چشمه‌هاي شور درون مخزن کاهش يابد. به دليل تداخل سازند گچساران با مخزن، انحلال گچ گريزناپذير بوده و پس از آبگيري سد، املاح مازاد بر آورد طبيعي رودخانه به مخزن وارد مي‌شود. با توجه به ورود شورابه غليظ به مخزن و کاهش نوسان در بدنه آبي مخزن، لايه بندي کيفي رخ خواهد داد به طوري که جريان غليظ در کف مخزن و جريان با غلظت کمتر در ترازهاي نزديک به سطح آب قرار مي‌گيرد. لذا کيفيت جريان خروجي از سد منوط به نحوه آبگيري از اعماق مختلف سد خواهد بود. براي کنترل و تنظيم شوري جريان خروجي از سد، ضمن الگوبرداري از مخزن سد کوثر براي برآورد ميزان انحلال گچ ناشي از تداخل مخزن و سازند گچساران، طرح آبگيري از اعماق مختلف ارائه شده است. در پايين دست سد اولين زون شورکننده در فاصله اي به نسبت کوتاه، مهم ترين نقش را در افزايش غلظت جريان رودخانه دارد. براي کنترل شوري در رودخانه پايين دست، طرح نگهداشت موقت شورابه و اختلاط آن با جريان خروجي از سد صرفاً در ساعات بهره برداري از نيروگاه سد که حجم جريان خروجي از سد بيشتر و کيفيت آن بهتر است، ارائه شده است. از آنجا که در ساعات عدم بهره برداري از نيروگاه صرفاً تخليه حداقل حقابه محيط زيستي انجام مي‌گيرد، تضمين تخليه حداقل حقابه محيط زيستي به منظور حفظ کيفيت جريان پايين دست حائز اهميت است.