آیا مارکس به فرایند گردش و نقش پول بی‌توجه بود

علی شمس‌‏آوری استاد اقتصاد دانشگاه پلی‏تکنیک کینگستون در لندن در کتابدیالکتیک و نظریهٔ اجتماعی معتقد است تمرکز  مارکس به تولید و نه فرایند گردش بوده است که این مسئله در مارکسیسم معاصر تشدید شده و البته تمام ناکامی‌های مدل سوسیالیستی در این موضوع ریشه دارد. شمس‌آوری تاکید دارد که با وجود سهم ارزشمند مارکس در جهت فهم بهتر ما از سرمایه‏داری، ایده‏های کمی در کلیت کار او در باب نظام‏های اجتماعی‌ـ‌اقتصادی پساسرمایه‏داری وجود دارد که همین ایده‏های اندک نیز گمراه‏کننده، ساده و سطحی بودند و اغلب به کوره‏راه‏ها، شکل‌گیری جوامع و دولت‏های غیرانسانی و سوءفهم‏های نظری منجر شدند.
 این کتاب در سه بخش اصلی شکل یافته است. در بخش اول  بنیادهای منطق هگل بررسی می‌شود، در بخش دوم واکاوی مفصلی از تحلیل مارکس از سرمایه‏داری در دیدگاه منطق هگلی انجام  شده و در بخش سوم، از خلال تحلیل شکل ارزش مارکس، دیدگاه مارکس در باب ذات سرمایه‏داری و تفاوت‏های آن با شیوه‏های تولید پیشاسرمایه‏داری و پسا‌سرمایه‏داری، در معرض یک تحلیل انتقادی قرار گرفته است.
جان کلام شمس‌آوری این است که نظریه ارزش در تحلیل سرمایه‏داری صحنهٔ مرکزی را اشغال کرده است که در این معنا اقتصاددانان کلاسیک، مارکس، مارژینالیست‏هاو اقتصاددانان نئوکلاسیک در یک نقطه ایستاده‌اند که این امر نشان دهندهٔ اهمیت درجهٔ اول روابط ارزش در سرمایه‏داری است. نقد نظریهٔ ارزش به‏ معنای کاستن از اهمیت مفهوم ارزش نیست بلکه خاطرنشان می‏کند که تقریباً در تمامی رویکردهای موجود به ارزش، تمامی سپهرهای اقتصاد به‌جز سپهر گردش، معلوم و داده‏شده فرض می‏شوند. ارزش از سپهر گردش گرفته می‏شود و ازاین‌رو به عواملی خارج از آن قلمرو مرتبط می‏شود: همان سپهری که در آن ارزش‏ها شکل می‏گیرند یعنی گردش نادیده گرفته می‏شود و این امر با بی‏توجهی نظام‏مند به نقش علت ‏و معلولی پول و مالیه همراه می‏شود. عجیب نیست که به نظر می‏رسد پول یگانه ابژه‏ای است که مستقیماً یک کالای مصرفی یا درونداد مادی در تولید نیست. ازاین‌رو پول تنها در قلمرو گردش وجودی خودمختار دارد و از آنجا که ارزش‏ها عمدتاً پدیده‏هایی مربوط به گردش هستند، تعین آنها باید در پیوند با شرایط (نیروها، وسایل، روابط و غیر) بازار باشد؛ در مارکسیسم تحلیلی معاصر بسیاری از این عوامل که برای چنین تحلیلی می‏توانند کلیدی باشند به‌عنوان »روبنا «کنار گذارده می‏شوند و ازآنجا که پول یکی از »وسایل« بنیادین گردش است، باید در کانون و نه حاشیهٔ نظریهٔ ارزش قرار گیرد. بنابراین، نظریهٔ ارزش بدون نظریهٔ پول مانند نظریهٔ تولید بدون نظریه‏ای در باب وسایل و یا فناوری تولید یا مانند نظریهٔ مصرف بدون مفهومی در باب مطلوبیت یا ارزش مصرفی است.
اما از نگاه کریس آرتور در مقاله نقد و بررسی دیالکتیک و نظریه اجتماعی که در پایان کتاب آمده است، هرچند شمس‏آوری به‌درستی شکوه می‏کند که در اکثر نظریه‏های ارزش، سپهری که ارزش‏ها در آن شکل می‏گیرد یعنی گردش نادیده گرفته می‏شود  و او خواستار آن است که نظریهٔ پولی جایگاه مرکزی یابد اما شمس‏آوری جملهٔ کاملاً روشن زیر را از گروندریسه می‏آورد »برای تکامل مفهوم سرمایه ضروری است که نه از کار بلکه از ارزش و دقیقاً از ارزش مبادله‏ای در یک حرکت از پیش تکامل‏یافتهٔ گردش آغاز شود«.
 آرتور در اینجا تصریح می‌کند که تحلیل توالی مبادله ـ ارزش ـ پول ـ سرمایه و فهم گردش به‏مثابهٔ یک تمامیت تکامل‏یافته پیش از پرداختن به تولید مهم است؛ زیرا تولید را نمی‏توان در یک شکل متعین مطالعه کرد و قانون حرکتش را به‏طور کامل درک کرد، مگر اینکه نیت‏مندی که از آن آکنده می‏شود، یعنی ارزش‏افزایی به‏سان چیزی فهم شود که از این اشکال مشتق می‏شود. به‏محض اینکه شکل ارزش در حکم برسازندۀ تولید به‏سان تولید سرمایه‏داری درک شود، آنگاه می‏توانیم تولید را کلید حل معما تلقی کنیم تا جایی ‏که پتانسیل مادی نیروهای مولده برای افزایش بهره‏وری کاری است که انباشت واقعی را توضیح می‏دهد. شکل سرمایه، رانه ارزش‏افزایی را توضیح می‏دهد؛ اما به‌خودی‌خود نمی‏تواند آن را به وجود آورد، یعنی آن را تولید کند. بنابراین مارکس نتیجه می‏گیرد که بهترین حالت این است که تولید را دقیقهٔ تعیین‏کننده قلمداد کنیم اما این تولید به‏سان عاملی خارجی نسبت به سایر عوامل نیست و به‏طور علی بر سایر عوامل تأثیر نمی‏گذارد بلکه تولیدی است که گردش آن را میانجیگری می‏کند و تولیدشکل گردش را درونی می‏کند. بنابراین از حیث روش‏شناختی، عرضه‏داشت یک چرخه را توصیف می‏کند: گردش کالایی )شکل ارزش)ــ گردش منعکس‏شده در تولید (ارزش‏افزایی) ــ گردش به‏سان دقیقه‏ای از تولید (تحقق ارزش.( پس می‏توان برای تولید جایگاه مرکزی قائل شد و در عین حال در بازنمایی کاملاً دیالکتیکی تمامیت، وزن زیادی به اثربخشی خاص گردش داد.
کتاب دیالکتیک و نظریهٔ اجتماعی: منطق سرمایه نوشته علی شمس‌آوری با ترجمه محمد عبادی‌فر در ۴۲۸ صفحه و با قیمت ۲۵۰۰۰۰ تومان را نشر اختران رهسپار بازار کتاب کرده است.
علی شمس‌‏آوری استاد اقتصاد دانشگاه پلی‏تکنیک کینگستون در لندن است. او بین سال‏های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۶ دورهٔ لیسانس خود را در دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی کنونی) گذراند و بعد از دریافت مدرک لیسانس، راهی ایالات‌متحده شد و در دانشگاه وندربیلت ایالت تنسی نیز دورهٔ لیسانس،  فوق‌لیسانس و دکترای خود را در رشتهٔ اقتصاد سپری کرد. شمس‏‌آوری سال‏های زیادی را به تدریس، پژوهش و مشاوره در ایالات‌متحده، ایران، برزیل و انگلستان اختصاص داد. او هم‏اکنون استاد ارشد دانشگاه کینگستون در لندن است. او در حوزه‏های سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی، جهانی‏شدن/سازی، انتقال تکنولوژی و توسعهٔ اقتصادی تدریس و پژوهش می‌کند و آثار زیادی را در این حوزه منتشر کرده است. مهم‌ترین کتاب‌های او عبارت‌اند از: دیالکتیک و نظریهٔ  اجتماعی: منطق سرمایه (در سال ۱۹۹۱ در انگلستان) و جهانی‌‏شدن/ سازی تولید، تکنولوژی و تجارت (در سال ۲۰۱۴ در آلمان).