راز ماندگاری مناسک دینی

مراسم پیاده روی اربعین در سال‌های گذشته به سبب مشکلات بهداشتی و آسیبهای پاندومی ‌به صورت نیمه تعطیل و مختصر برگزار شد. به همین جهت امسال به دلیل برگشتن به شرایط قبل کرونا و عادی شدن فضا، سیل عظیمی‌از شیعیان و مسلمانان، متقاضی حضور در مناسک اربعین بودند. در این بین تداخل عوامل سیاسی و تشویق مردم توسط دولت برای حضور حداکثری در این مراسم و ازدیاد بیش از حد جمعیت و مشکلات و ناهماهنگی‌ها در مسیر، موجب اتفاقات تلخ و ناگواری برای برخی از زائرین شد. عدم هماهنگی بین دولتها در بازگشایی مرزها در زمان پیک جمعیت و سرگردانی و بلاتکلیفی زائران ایرانی و غیر ایرانی در پشت مرزهای عراق و مشکلات ترابری و حمل و نقل و ازدحام و فشار جمعیت در برخی مکانها که موجب مرگ برخی از زائران شد از نکات منفی مراسم اربعین امسال می‌باشد و در آینده بر سوگیری و گرایش افراد در جهت حضور یا عدم حضور در این مراسم تاثیر بسزایی دارد.
مناسک دینی همانند عزاداری‌ها و پیاده‌روی اربعین، گنجینه عظیمی‌در تشیع هستند که هرچند به ابعاد فردی، عبادی و معرفتی آن کمابیش توجه شده است؛ اما به ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنها و جایگاه و ظرفیت‌هایشان در جهت تعالی و توسعه فرهنگ فردی و گروهی، چندان توجهی نشده است. اربعین از این منظر، صرفاً یک آیین مذهبی و درون دینی نیست؛ بلکه باید آن را مانند آیینی انسانی، فراملیتی، فرامنطقه‌ای و حتی فرادینی برشمرد که ظرفیتهای پیدا و پنهان آن می‌تواند در راستای تحقق پویشهای انسانی و معنوی جامعه محور و افزایش همدلی و همبستگی جوامع اسلامی‌بکار گرفته شود.
رویداد پیاده‌روی اربعین اگر چه یک مناسک درون دینی در تشیع است ولی می‌تواند به یک ابر رخداد و یک ابر رسانه در جهت افزایش همکاریهای بشر دوستانه و فعالیت‌های مدنی منطقه‌ای و فرا ملی تبدیل شود.
این آیین در طول تاریخ و تاکنون فراز و فرودهایی داشته است چنانچه پس از این نیز عوامل و مولفه‌هایی میتواند موجب تعالی یا زوال این پدیده فرهنگی اجتماعی گردد.
در خصوص ظرفیت‌ها و آسیب‌های مراسم پیاده‌روی اربعین مطالب بسیار گفته شده است، برآمدن و فروکاستن نقش و تاثیر پیاده روی اربعین در زندگی اجتماعی مسلمین به عوامل و مولفه‌های مختلفی مرتبط است ولی در این یادداشت به اختصار به چند نکته مهم اشاره می‌شود.
به عقیده برخی اندیشمندان علوم اجتماعی دولتها از چند عامل برای تداوم، تثبیت و خودیاری بهره میگیرند. عامل اول قانون و وضع الزامات مختلف توسط حاکمیت است. دوم بهره گیری از مناسک و آئین‌ها و متعلقات فرهنگی جامعه و سوم استفاده از رویه‌های غیر رسمی‌در حوزه عمومی‌است. لذا بعد از قانون که خود امری ضروری در حمایت دولتها از خود و نظم بخشی به کنترل و اداره جامعه است نقش مناسک و آئین‌ها و چنگ انداختن دولتها بر ارزشه‌ا و سوگیریهای فرهنگی جامعه برای تقویت پایه‌های مشروعیت خود امری اساسی و مهم تلقی میگردد. متاسفانه میزان دخالت دولتها در همه مناسک و به ویژه در اجتماع عظیم پیاده روی اربعین می‌تواند در انزوا و تضعیف آن نقش داشته باشد.
از سویی با توجه به کشمکش‌های گروههای سیاسی درون عراق، در هفته‌های گذشته درگیری بین طرفداران جریان صدر و گروههای طرفدار ایران شدت گرفت و با دخالت علما و صبوری ارتش و پلیس قائله موقتا خاتمه پیدا کرد. لذا در درون عراق به جهت نفوذ ایران در شکل دهی به گروه‌های نیابتی، ذهنیتها نسبت به ایران حساس‌تر شده و نقش و تاثیر ایران در سیاست عراق به شدت مورد رصد و بازبینی قرار گرفته است. لذا حضور یا عدم حضور ایران در عراق و نتایج و پیامدهای سیاسی فرهنگی آن به یک مسئله مهم در محافل سیاسی دو کشور بدل شده است. خودمحوری و دخالتهای مستقیم و غیر مستقیم دولتها در امور داخلی یکدیگر بدون دور اندیشی، مخاطرات و لطمات جدی به رابطه بین ملتها وارد خواهد کرد و قطعا موجب پررنگ شدن بی‌اعتمادی و تفرقه و نهایتا فعال شدن ناخواسته نقش طرفین در نقشه دشمن خواهد شد.
نکته دیگر تلاش برای وحدت و برقراری محبت و همدلی بین ملتهاست و این مسئله جزو آمال و آرزوهای بزرگان و مصلحین جامعه اسلامی‌است. لذا توصیه‌هایی که در ایام اربعین در خصوص کلی نگری و عدم بحث و جدل با دیگر زائرین و تاکید بر صبر و خویشتنداری در همجواری با دیگر گروهها و مذاهب و سلایق مختلف می‌شود، امری نیکو و پسندیده است و باید توجه بیشتری بدان شود.
نکته دیگر بهره‌گیری از ارزش‌های کار جمعی و گروهی در زندگی مردم و جامعه پذیری نسل‌های جوان از این پدیده بزرگ معنوی است. سنت‌های ناسالم فرهنگی بین ایرانیان از خودمحوری و خودمداری تا رقابتهای دائم در کسب رتبه و ثروت و شهرت و خشونت گرایی و حذف دیگران می‌تواند با تداوم چنین مناسکی که ایثار و اخلاص و کار گروهی و مدنی در آن شدت یافته است تعدیل شود و حداقل نسلهای جدید را از نتایج و پیامدهای همکاری در صلح، گفتگو، مدارا و همزیستی مسالمت آمیز با دیگر مردم جهان آگاه سازد.
مناسک و آئین‌ها از پدیده‌های مدنی و غیر دولتی است و میزان استمرار یا انحراف و زوال آنها با دخالت دولتها و نفوذ قدرت ارتباط دارد. لذا دولتها باید نسبت به مردمی‌ماندن و غیر دولتی شدن مناسک دینی پایبند بوده و در جهت تعمیق همگرایی و همبستگی بین ادیان و ملتها تشریک مساعی داشته باشند.